Op deze pagina gaan we in op de bevindingen uit internationaal wetenschappelijk onderzoek op het gebied van de effecten van sociale determinanten op de mentale gezondheid.
Causatie en selectie
De mechanismen waarmee sociale determinanten van invloed zijn op mentale gezondheid zijn complex. Onderzoekers maken vaak onderscheid tussen twee principes, die elkaar kunnen versterken: causatie en selectie. Sociale determinanten beïnvloeden de mentale gezondheid (dat noemen we causatie) én de mentale gezondheid is ook weer van invloed op de sociale determinanten (dat noemen we selectie) [1]. Zo kan de sociaaleconomische status van een persoon de mentale gezondheid beïnvloeden in verschillende levensfasen, en kan de mentale gezondheid van invloed zijn op bijvoorbeeld het opleidingsniveau, deelname aan de arbeidsmarkt en het inkomen [2].
Een concreet voorbeeld: iemand met problematische schulden heeft last van financiële stress en ontwikkelt daardoor stemmingsklachten (causatie); door de stemmingsklachten heeft deze persoon meer moeite met betaalde arbeid en daardoor een lager inkomen (selectie). Dit voorbeeld laat zien hoe omgevingsfactoren een slechte mentale gezondheid in stand kunnen houden, en vice versa.
Om deze vicieuze cirkel te doorbreken is idealiter actie nodig op zowel het causatie- als het selectiemechanisme. Maar omdat causatie een direct aangrijpingspunt biedt voor de preventie van psychische klachten via sociale determinanten, staat causatie op deze pagina centraal.
We lichten twee categorieën sociale determinanten uit waarbij goed bewijs bestaat voor causatie: a) economische omstandigheden en b) buurt en fysieke leefomgeving. Over andere categorieën sociale determinanten is meer informatie beschikbaar in een publicatie van het Trimbos-instituut [3].
Economische omstandigheden
Hieronder bespreken we de invloed van economische factoren op de mentale gezondheid. In dit (niet volledige) overzicht noemen we enkele determinanten waar sterk bewijs voor is.
Inkomen
Inkomen speelt een rol bij mentale gezondheid. Studies tonen aan dat financiële problemen, zoals moeite hebben met rondkomen of het hebben van schulden, risicofactoren zijn voor mentale problemen [4–10]. Zo laat een recente studie zien dat mensen die steeds meer moeite ervaren met het terugbetalen van schulden vaker beginnende of blijvende psychische klachten ervaren [11].
Mogelijke oorzaken hiervan zijn dat financiële problemen leiden tot een toename van stress en een afname van eigenwaarde en ervaren controle over het leven [4,12–17]. Daarentegen kan een stijging van het inkomen juist stress en depressieve symptomen verminderen, zoals bijvoorbeeld gebeurt bij het invoeren van een hoger minimumloon, een basisinkomen, lagere belasting of hogere toeslagen [18–22]. Bij mensen die door zo’n inkomensstijging boven de armoedegrens uitkomen is het positieve effect op de mentale gezondheid het sterkst [23].
Werk
Gezien het belang van inkomen voor mentale gezondheid is het niet verrassend dat het hebben van (stabiel) werk over het algemeen gepaard gaat met betere en stabielere mentale gezondheid [17,24,25]. Onderzoek laat zien dat mensen zonder werk meer risico lopen op het ontwikkelen van mentale problemen dan mensen met werk en dat baanonzekerheid gepaard kan gaan met psychische klachten [26–29], waarbij de transitie van werkloosheid naar werk een positieve impact heeft op mentale gezondheid [30].
Waarom is werk belangrijk voor mentale gezondheid? Los van het effect op inkomen denken onderzoekers dat werk psychologische behoeften kan vervullen zoals een gevoel van eigenwaarde, structuur en betekenis [31]. De waarde van werk als beschermende factor voor de mentale gezondheid hangt wel af van de werkomstandigheden; hierover kun je meer lezen in het kennisdossier Arbeid en mentale gezondheid.
Buurt en fysieke omgeving
Hieronder bespreken we de invloed van factoren in de buurt en fysieke leefomgeving op de mentale gezondheid. In dit (niet volledige) overzicht noemen we enkele determinanten waar sterk bewijs voor is.
Stabiliteit van huisvesting
Net zoals de stabiliteit van werk is de stabiliteit van huisvesting belangrijk voor de mentale gezondheid. Hoe stabieler de huisvesting, hoe minder stress, wat positief doorwerkt in de mentale gezondheid [32,33]. Als je onzeker bent over je woning, bijvoorbeeld doordat er dreiging is van uithuiszetting, kunnen psychische klachten toenemen [34].
Uiteraard hebben dak- en thuislozen bijzonder veel baat bij stabiel onderdak. Zo werd in een Housing First-project in Toronto (Canada) gevonden dat het verschaffen van huisvesting stress doet afnemen bij mensen zonder vaste woon- of verblijfplaats, vooral wanneer er ook sociale steun aanwezig is [32].
Kwaliteit van huisvesting
Onderzoek laat daarnaast zien dat de kwaliteit van huisvestiging van belang is voor de mentale gezondheid. Huisvesting van lage kwaliteit (met bijvoorbeeld schimmel of kou door slechte isolatie) is een risicofactor voor de mentale gezondheid [35,36]. Onderzoek uit Schotland laat zien dat het verbeteren van de kwaliteit van huisvesting (bijvoorbeeld door onderhoud aan daken en ramen) en het investeren in energie-efficiënte huisvesting (bijvoorbeeld door betere isolatie) kunnen leiden tot verbetering van de mentale gezondheid [37,38].
Ook minder tastbare kenmerken van huisvesting, zoals een goede verhouding tussen huurder en verhuurder en de ervaren kwaliteit van huisvesting, zijn mogelijk van belang voor de mentale gezondheid. Ze zorgen ervoor dat een huurder zich thuis fijn en comfortabel voelt, waardoor hij of zij thuis beter ontspant en minder stress ervaart. Dat bevordert op zijn beurt weer de mentale gezondheid [39].
De buurt
Naast de kwaliteit en stabiliteit van huisvesting kan de veiligheid van de buurt werken als beschermende factor tegen psychische klachten. Zo laat een studie uit de Verenigde Staten zien dat mensen die de kans krijgen om uit een wijk met veel sociale problematiek te verhuizen naar een veiligere buurt met minder geweldsdelicten, overvallen etc. om die reden minder angstklachten hebben [40].
Daarnaast is een groene leefomgeving mogelijk een beschermende factor voor de mentale gezondheid, omdat wonen in een groene omgeving stressverlagend kan werken [41–44].
Tot slot kunnen het aantal en de kwaliteit van sociale relaties in de buurt goed zijn voor de mentale gezondheid. Dit noemen we ook wel sociaal kapitaal. Een groter sociaal kapitaal in de buurt betekent minder stress doordat buurtbewoners makkelijker toegang hebben tot financiële, praktische en emotionele steun bij elkaar [45,46].
