Er komt steeds meer erkenning voor de invloed die sociaal beleid op mentale gezondheid kan hebben. We weten dat financiële problemen een effect hebben op mentale gezondheid. Schuldhulpverlenings- en bijstandsbeleid kunnen een belangrijke bijdrage leveren aan de mentale gezondheid van inwoners. Maar sommige kanten van dit beleid kunnen ook mentale gezondheid verslechteren. Mensen die schulphulpverlening en bijstand krijgen of die daarvoor in aanmerking komen, zitten vaker in een kwetsbare sociale positie. Daardoor zijn zij extra gevoelig voor mogelijke nadelige effecten van het beleid.
Op deze pagina zetten we op een rij wat de invloed kan zijn van schuldhulpverlenings- en bijstandsbeleid op mentale gezondheid. Deze pagina is gebaseerd op twee wetenschappelijke artikelen [60, 61] over de invloed van sociaal beleid op mentale gezondheid, tenzij anders vermeld.
Schuldhulpverleningsbeleid en mentale gezondheid
Het krijgen van schuldhulpverlening kan ingewikkeld zijn door de administratieve belasting die het met zich meebrengt. Administratieve belasting gaat over de verschillende moeilijkheden die mensen ervaren bij het krijgen van onder andere schuldhulpverlening. Zoals leren dat de voorziening bestaat en waar je daarvoor terecht kan. Of dat mensen naar verschillende professionals en loketten verwezen worden. Maar ook het invullen van aanvraagformulieren en bijhouden van administratie kan ingewikkeld zijn. Daarnaast gaat administratieve belasting over psychologische effecten die uit deze moeilijkheden voortkomen. Zoals stress en het gevoel van verlies van zelfstandigheid. Dit kan de stress die al aanwezig is vanwege financiële problemen versterken.
Aan de andere kant kan schuldhulpverleningsbeleid ook zo opgezet worden dat het bovenstaande problemen verkleint. Daarmee kan het bijdragen aan het beschermen en verbeteren van de mentale gezondheid. Zo is het belangrijk om financiële ondersteuning proactief aan te bieden en dit te combineren met ondersteuning voor onderliggende problematiek. Het helpt daarnaast om mensen met schulden in een vroeg stadium te bereiken en dus niet te wachten totdat problemen erger worden. Dit kan door vroegsignalering via het bijhouden van betalingsachterstanden bij bijvoorbeeld zorgverzekeraars of energiebedrijven. Bij een betalingsachterstand kan vervolgens actief contact gezocht worden met de inwoner. Door mensen vroeg en proactief hulp te bieden, hoeven schulden niet verder op te lopen en zitten mensen minder lang in de schulden. Hierdoor neemt de administratieve belasting die mensen met schuldhulpverlening ervaren af en kan verslechtering van de mentale gezondheid worden voorkomen.
Daarnaast is het belangrijk om rekening te houden met de mogelijke rol van stigma en schaamte. Rondom het krijgen van schuldhulpverlening hangt een stigma in de samenleving. Dit leidt tot gevoelens van schaamte en verhoogt de drempel om hulp te zoeken. Er zijn hierdoor mensen die geen gebruik maken van schuldhulpverlening, terwijl ze hier wel baat bij zouden hebben. Het is daarom belangrijk om na te denken over hoe je ‘schuldhulpverlening’ in jouw gemeente noemt. Probeer op zoek te gaan naar een andere term voor deze voorziening, bijvoorbeeld hulp bij geldzaken.
Bijstandsbeleid en mentale gezondheid
Het ontvangen van een bijstandsuitkering kan een positieve invloed hebben op mentale gezondheid. Bijvoorbeeld doordat iemand minder financiële stress heeft, meer tijd voor het gezin en meer ruimte voor het vinden van werk. Ook kunnen sommige activiteiten voor het krijgen en houden van bijstand structuur geven, zeker als deze kenmerken hebben van regulier werk.
Door de vele verplichtingen, regels en sancties waar mensen mee te maken krijgen, kunnen bijstandsregelingen ook een negatieve invloed hebben op gezondheid. In Nederland is het proces van het aanvragen, krijgen en houden van een bijstandsuitkering vrij ingewikkeld. Sommige voorwaarden en regels kunnen juist bijdragen aan gevoelens zoals verlies van autonomie, angst, onzekerheid en machteloosheid. Vanwege de sollicitatieverplichting solliciteren mensen bijvoorbeeld soms naar banen die minder goed zijn of minder goed bij hen passen. Of voelen mensen zich door bepaalde sancties genoodzaakt een baan aan te nemen met slechtere werkomstandigheden, met mogelijk nadelige mentale gezondheidseffecten tot gevolg.
Er zijn verschillende manieren om de negatieve effecten van bijstandsbeleid te verkleinen of te minderen. Door het verlagen van de administratieve belasting, neemt stress af en autonomie toe (zie ook Schuldhulpverleningsbeleid en mentale gezondheid). Het is belangrijk om ruimte te creëren voor maatwerk, zoals het vrijstellen van sollicitatieverplichting wanneer nodig. Door regelingen beter te laten aansluiten bij de persoon waar het om gaat, kan onder andere stress verminderen. Daarnaast kan het helpen mensen de mogelijkheid te bieden een bijstandsuitkering digitaal aan te vragen. Dit verlaagt de kans op stigma en schaamte. Wel is het belangrijk je er bewust van te zijn dat dit voor mensen met minder digitale vaardigheden juist meer stress kan opleveren. Maatwerk is daarom ook hier van belang.
Activatieregelingen, bijvoorbeeld trainingen of werkervaringsplekken, kunnen de kans op werk vergroten. Het is wel van belang dat de regelingen passen bij de omstandigheden van de persoon en dat er zicht is op doorstroom naar passend regulier werk. Werkervaringsplekken hebben voornamelijk een positieve invloed op de mentale gezondheid van mensen die langdurig een bijstandsuitkering ontvangen. Maar voor mensen die kort bijstand ontvangen kan het door tijdgebrek gebeuren dat ze geen reguliere baan vinden. Dit kan de mentale gezondheid op langere termijn juist verslechteren. Op de pagina Effecten van sociale determinanten op mentale gezondheid lees je meer over hoe werk en inkomen mentale gezondheid beïnvloedt.
In de praktijk: stress-sensitief werken
Ten slotte kunnen er bij de gemeente maatregelen getroffen worden richting een meer stress-sensitieve benadering binnen de bijstand en schuldhulpverlening [59]. Het concept stress-sensitief werken is nog volop in ontwikkeling. Wel geeft het handvaten die gebruikt kunnen worden in de manier van werken. Met stress-sensitief werken richt je de dienstverlening zo in dat zo weinig mogelijk nieuwe stress wordt veroorzaakt. Bijvoorbeeld door een spreekkamer in te richten als een woonkamer [59]. Of het inzetten van stress-sensitieve gesprekstechnieken door inkomensconsulenten. Dit kan gaan over een andere manier van formuleren of het aanpassen van de toon waarop iets gebracht wordt. De ander krijgt hierdoor ook het gevoel gehoord en gezien te worden, wat bijdraagt aan een meer betrokken gesprek [62]. Verder houdt stress-sensitief werken in dat je rekening houdt met de effecten van stress op denken en gedrag. Stress kan er bijvoorbeeld toe leiden dat mensen met schulden gefocust zijn op korte termijn oplossingen. Door lange termijn doelen op te breken in kleine stapjes, worden mensen uitgedaagd om toch over de lange termijn na te denken.
Meer weten of zelf aan de slag in je gemeente
Het is belangrijk dat beleidsmakers en -medewerkers oog hebben voor de invloed van sociaal beleid op mentale gezondheid. Daarom is er een consortium van onderzoekers (RASP) gestart met het project ‘Impact van sociaal beleid op gezondheid’. Lees hier meer over en blijf op de hoogte van dit project.
Via onderstaande links vind je meer informatie over de relatie tussen armoede, schulden en gezondheid. Ook kan je meer lezen over hoe je in de praktijk met effectief sociaal beleid aan de slag kan voor positieve(re) mentale gezondheidsuitkomsten.
