Hoe kunnen we mentale gezondheid bevorderen en mentale problemen voorkomen door sociale determinanten aan te pakken? Op deze pagina gaan we in op beleidsmaatregelen en interventies die hierbij behulpzaam zijn.
Met kennis van sociale determinanten kunnen we mentale gezondheid op verschillende manieren bevorderen.
- Ten eerste kunnen we de leefomgeving waarin mensen opgroeien, wonen, studeren, werken en ouder worden zo inrichten dat deze de mentale gezondheid waar mogelijk beschermt, bewaakt en bevordert.
- Ten tweede kunnen we inzetten op het verminderen van ongelijkheden in leefomstandigheden en maatschappelijke structuren en normen, waardoor de sociale gradiënt van mentale gezondheid afneemt.
- Ten derde blijft het naast deze omgevingsaanpakken belangrijk om individuen te helpen goed om te gaan met risicofactoren in de omgeving, zoals mantelzorg of een belastende werkomgeving. Deze verschillende benaderingen kunnen worden samengebracht in een integrale aanpak [47,54].
Integrale aanpak
In een integrale aanpak wordt aandacht besteed aan het bevorderen van beschermende factoren en het terugdringen van risicofactoren op individueel niveau én in de leefomgeving en leefomstandigheden in verschillende levensfasen. Dat betekent dat er niet alleen interventies en beleid moeten worden uitgevoerd door de volksgezondheidsector, maar dat er ook inzet nodig is vanuit allerlei andere beleidsterreinen, zoals huisvesting en sociale zaken [1]. Dit wordt ook wel mental health in all policies genoemd. In de landelijke nota gezondheidsbeleid 2020-2024 wordt er bijvoorbeeld nadruk gelegd op een integrale aanpak met aandacht voor de fysieke en sociale omgeving en problemen als armoede en schulden, die niet traditioneel in het domein van de volksgezondheid vallen [55].
Een voorbeeld van een lokale integrale aanpak uit Nederland is Thrive Amsterdam Mentaal Gezond. Thrive is een collectief programma gericht op het bevorderen van de mentale gezondheid en veerkracht van Amsterdammers. Uiteenlopende partijen werken samen onder de vlag van Thrive, waaronder inwoners van Amsterdam, de gemeente, de GGD, universiteiten en onderzoekers, zorgaanbieders en verzekeraars. Activiteiten omvatten onder meer het doen van onderzoek en in kaart brengen van mentale gezondheid in de stad, zorgaanbod en trainingen presenteren aan burgers, en doelgroepen bij elkaar brengen. De integrale aanpak ontstaat door in te zetten in meerdere leefomgevingen, zoals het onderwijs en de werkvloer [56].
Bekijk hier de website van Thrive AmsterdamTerugdringen van sociaaleconomische gezondheidsverschillen
Een stevig sociaal en economisch beleid is van belang om de eerdergenoemde sociale gradiënt in mentale gezondheid terug te dringen. Daarbij kan onderscheid gemaakt worden tussen verschillende typen preventief beleid.
- Ten eerste is er beleid dat zich richt op het bevorderen van mentale gezondheid via universele preventie, dus voor iedereen in de maatschappij. Effectieve universele preventie verlaagt in principe het risico op mentale problemen in de gehele bevolking. Maar doordat er meer winst te behalen is onder mensen die een groter gezondheidsrisico lopen door hun lagere sociaaleconomische positie, kan universele preventie er ook voor zorgen dat de sociale gradiënt minder steil wordt. Een nadeel van de universele aanpak is dat sommige universele preventiemaatregelen in de praktijk beter aanslaan bij mensen met een hogere sociaaleconomische positie, waardoor de sociale gradiënt onbedoeld steiler wordt.
- Ten tweede is er beleid dat zich specifiek richt op groepen met lagere sociaaleconomische status via selectieve preventie of geïndiceerde preventie. Deze benadering richt zich op het bevorderen van het gezondheidspotentieel: de ruimte voor gezondheidsverbetering bij de groepen die de grootste risico’s lopen [57].
Beide benaderingen zijn belangrijk om (mentale) gezondheidsverschillen te verkleinen [1,47]. Er zijn ook mengvormen mogelijk, zoals proportioneel universalisme, waarin preventieve activiteiten aan iedere burger worden aangeboden maar er extra wordt ingezet op groepen die het harder nodig hebben [58].
Ingrijpen op sociale determinanten: effectieve en kansrijke beleidsmaatregelen, programma’s en interventies
Recent zijn effectieve en kansrijke beleidsmaatregelen en interventies voor de preventie van mentale problemen en de promotie van mentale gezondheid per levensfase in kaart gebracht, als deel van de verkenning voor de Landelijke Aanpak “Mentale gezondheid: van ons allemaal” [56]. Hierin werd ook een aantal bestaande beleidsmaatregelen, programma’s, en interventies beschreven die een mentaal gezonde leefomgeving bevorderen. Een ander overzicht van interventies die mentale gezondheid versterken is te vinden op Loket Gezond Leven. We bespreken hier een selectie van deze maatregelen, programma’s en interventies om een illustratie te geven van wat op dit gebied mogelijk is.
Rond de geboorte (-9 maanden tot 2 jaar)
Beleidsmaatregelen
In deze fase is beleid gericht op het ondersteunen van ouders bij de verzorging en opvoeding van hun kind belangrijk, zoals betaald ouderschapsverlof.
Interventies/programma’s
Een voorbeeld van een bewezen effectieve interventie is Voorzorg. Voorzorg biedt intensieve, langdurige ondersteuning voor (aanstaande) moeders in risicovolle omstandigheden, zoals een gebrek aan sociale steun, geen baan en/of opleiding en huisvestingsproblemen of financiële problemen.
Jeugd (2-12 jaar)
Beleidsmaatregelen
In deze fase is beleid gericht op het bieden van goede en toegankelijke basisvoorzieningen (onderwijs, kinderopvang, jeugdhulp) belangrijk. Deze voorzieningen vormen het fundament voor een goed pedagogisch klimaat, een belangrijke bevorderende factor voor mentale gezondheid.
Interventies/programma’s
Het nationale ondersteuningsprogramma Welbevinden op school biedt kennis en interventies over de integrale aanpak voor het bevorderen van mentaal welbevinden voor kinderen op de basisschool en jongeren in het voortgezet onderwijs. Het programma is bedoeld voor scholen, gemeenten en gezondheidsbevorderaars van GGD’en.
Adolescenten (12-18 jaar) en Studenten (18-23 jaar)
Beleidsmaatregelen
In deze levensfase is beleid gericht op het behalen van een startkwalificatie en het voorkomen van schooluitval van belang. Voor gemeenten is er de Handreiking bevordering mentale gezondheid jeugd met informatie, interventies en voorbeelden om de aandacht voor preventie te versterken en de verbinding tussen school, kinderopvang en zorg te verstevigen. Overheden en onderwijsinstellingen kunnen ook werken aan het terugdringen van prestatiedruk onder deze doelgroep.
Interventies/programma’s
Het programma Opgroeien in een Kansrijke Omgeving (OKO) is een preventieaanpak voor gemeenten. Het programma biedt handvatten voor een integrale aanpak en verbinding van verschillende leefstijlthema’s. OKO is in eerste instantie gericht op het terugdringen van middelengebruik, maar richt zich ook op het verbeteren van het welbevinden door het creëren van een positieve leefomgeving. Bijvoorbeeld door het stimuleren van vrijetijdsactiviteiten, het creëren van een positief schoolklimaat, en het organiseren van meer sociale steun door ouders en belangrijke anderen uit de omgeving.
Het internationale StepChange model biedt kennis en interventies over de integrale aanpak voor het bevorderen van mentaal welbevinden in het hoger onderwijs.
Volwassenen (18-65 jaar) en Ouderen (65+)
Beleidsmaatregelen
In de volwassen levensfase is ondersteuning van het werkende en zorgende leven van belang. Hierbij kun je denken aan diverse wetten en beleidsmaatregelen om armoede terug te dringen, problematische schulden aan te pakken en de algemene bestaanszekerheid te verbeteren.
Zoals eerder in dit dossier genoemd, is in het buitenland gebleken dat beleidsmaatregelen zoals een basisinkomen of het verhogen van het minimumloon leiden tot verbetering van mentale gezondheid op populatieniveau [3]. In de Nederlandse context zijn er sterke aanwijzingen dat problematische schulden kunnen leiden tot een toename van psychische klachten en het gebruik van geestelijke gezondheidszorg [53]. SEO Economisch Onderzoek doet momenteel onderzoek naar de vraag of gemeentelijk beleid ten aanzien van schulden (kiezen voor schuldsanering in plaats van schuldbemiddeling) bevorderlijk is voor de mentale gezondheid in de gemeente. Leidraden over armoede en gezondheid voor gemeenten zijn onder meer beschikbaar via Loket Gezond Leven.
Andere concrete beleidsmaatregelen die ingrijpen op bestaanszekerheid zijn bijvoorbeeld de bijstand en kortingen voor mensen met een minimaal inkomen (stadspassen sport en cultuur, kwijtschelding gemeentelijke belastingen). Gemeenten kunnen daarnaast ook investeren in een prettige en groene buitenomgeving, voldoende mogelijkheden voor vrijetijdsbesteding (sporten, cultuur, sociaal), en sociale inclusie en sociale steun. Tot slot is er bewijs uit het buitenland dat het verbeteren van de kwaliteit van woningen leidt tot een verbetering van mentale gezondheid [3].
Interventies/programma’s
Grip en Gezondheid is een kansrijke interventie en richt zich op het omgaan met stress, stoppen met roken en aanpak van financiële problemen via een buddy.
Krachtwerk is een interventie via een begeleidingstraject om mensen die grip hebben verloren op hun bestaan te ondersteunen in hun herstel zodat zij weer mee kunnen doen in de maatschappij.
Welzijn op Recept is gericht op mensen met psychosociale problemen die via een welzijnscoach worden geholpen met bijvoorbeeld financiële problematiek, veiligheidsproblemen, huisvesting, of bepaalde vaardigheden. De huisarts of POH-GGZ kan verwijzen naar welzijn op recept en zo de koppeling tussen de geestelijke gezondheidszorgzorgvraag en het sociaal domein versterken.
Individuele plaatsing en steun (IPS) is een bewezen effectieve methode om mensen met een ernstige psychische aandoening te helpen bij het verkrijgen en behouden van betaald werk. Bij IPS gaan werken en mentale gezondheid hand in hand in een integrale aanpak tussen de patiënt, de zorgverlener, de gemeente, het UWV, de werkgever en de zorgverzekeraar. Zie ook het dossier arbeid en mentale gezondheid.
