Effectieve interventie: Herstellen doe je zelf

Meer concreet moet de methode eraan bijdragen om mensen met ernstige psychische of psychiatrische problemen, verslavingsproblemen, of mensen die verblijven in de maatschappelijke opvang in hun kracht te zetten (empowerment) en hun zelfwaardering, hoop en kwaliteit van leven te verbeteren.

Doelgroep

De doelgroep bestaat uit mensen met een psychische of psychiatrische beperking (volwassenen of jongeren), die eraan toe zijn om aan hun eigen herstel te gaan werken en eigen verantwoordelijkheid daarvoor te nemen. Inmiddels is de methode ook gebruikt voor mensen met een verslavingsachtergrond, mensen uit de maatschappelijke opvang en voor mensen met een forensische achtergrond. Volgens de ontwikkelaars is de methode ook geschikt (te maken) voor andere doelgroepen, mensen die door een ernstige ziekte of om andere redenen een ontwrichtend proces in hun leven hebben doorgemaakt en kwetsbaar zijn. Zo wordt de cursus op dit moment ook ingezet bij Q-koorts patiënten.

Aanpak

De methode Herstellen doe je Zelf bestaat uit een cursus van twaalf bijeenkomsten van twee uur, waarin vijf tot maximaal acht cliënten in een veilige omgeving onder leiding van twee getrainde ervaringsdeskundige cursusleiders informatie krijgen over, reflecteren op, ervaringen uitwisselen over en oefenen met vaardigheden aangaande thema's die te maken hebben met herstel. Thema's zijn onder andere: persoonlijke ervaringen met herstel, keuzes maken over zorg of dagelijkse problemen, doelen stellen en het krijgen van sociale steun. Belangrijke elementen van de cursus zijn de aanwezigheid van rolmodellen, psycho-educatie en ziektemanagement, leren van elkaars ervaringen, sociale steun en huiswerkopdrachten. In de cursus ontdekken cliënten hun eigen kracht en mogelijkheden om van daaruit op eigen wijze en in eigen tempo stappen te zetten op de weg naar herstel. Het betreft soms hele kleine stappen.

Materiaal

Voor organisaties die de cursus Herstellen doe je Zelf willen aanbieden, is er een zogeheten VIP-boek met achtergronden, tips en tools over de implementatie van de cursus. Daarnaast is er een handleiding voor de ervaringsdeskundige cursusleiders en een werkboek voor de deelnemers. Het materiaal kan worden besteld door ggz-instellingen, cliëntenbelangenorganisaties, zelfhulporganisaties en andere organisaties voor mensen die door ziekte of om andere redenen een ontwrichtend proces in hun leven hebben doorgemaakt en kwetsbaar zijn.

Onderbouwing

De methode Herstellen doe je Zelf is zowel vanuit de praktijk als vanuit de theorie ontwikkeld: ervaringen van (ex-)GGz-cliënten zijn gecombineerd met wetenschappelijke literatuur over herstel. De zogeheten herstelvisie, die is verwoord door Anthony (1993), Anthony, Cohen en Farkas (1990), Spaniol en Koehler (1994) en Spaniol, Koehler en Hutchinson (1994), vormt de basis van de methode. Binnen de herstelvisie (Anthony, 1993) wordt herstel namelijk gezien als een proces waarbij nieuwe zin en betekenis in het leven ontstaan na psychische problemen. Het betekent dat je meer grip krijgt op je eigen leven, ook al heb je de symptomen van je ziekte niet volledig in de hand. Het gaat dus niet om volledige genezing, maar om het opnieuw ontwikkelen van vaardigheden, het weer oppakken van betekenisvolle relaties, rollen en doelen in het leven. Volgens Leamy e.a. (2011) zijn de belangrijkste processen van persoonlijk herstel het hervinden van: verbondenheid met anderen, hoop en perspectief, een nieuwe persoonlijke identiteit, betekenisgeving in het leven en grip op de eigen situatie en omgeving. Volgens Spaniol en Koehler (1994) is er bij herstel sprake van lichamelijk en emotioneel herstel, van aanpassing van houding en gedragslijn en van aanpassing van gevoelens, belevingen en overtuigingen. Alle levensgebieden zijn hierbij betrokken. Herstel is geen rechtlijnig proces; het is heel persoonlijk en verloopt grillig en onvoorspelbaar. Een van de meest fundamentele principes van de herstelvisie is het principe van ‘mensen op de eerste plaats’. Dat wil zeggen: mensen met psychische klachten zijn bovenal mensen en hebben allereerst zelf de leiding over hun eigen leven. Ze worden weliswaar beïnvloed door hun relaties met anderen, maar worden vooral geleid door hun eigen doelen, hoop, dromen en interesses. Ze maken hun eigen keuzes. Dit betekent dat de sleutel tot herstel van psychische klachten bij mensen zelf ligt (Anthony, Cohen & Farkas, 1990). Zij hebben zelf de leiding over hun herstelproces of worden daartoe gestimuleerd. De cursus Herstellen doe je zelf helpt mensen hun verloren identiteit, verloren dromen, verloren waardigheid en verloren perspectief te herstellen (Plooy, 2006). Doordat de cursus gegeven wordt door ervaringsdeskundigen en doordat mensen ervaringen kunnen uitwisselen, wordt dit proces bevorderd. De cursus ondersteunt cliënten om hun ‘herstelverhaal’ te kunnen vertellen. Ze wisselen hun ervaringen en levensverhalen uit en zijn elkaar hierbij tot steun. Ze geven aan elkaar door hoe ze hun eigen herstel hebben bevorderd. Dit proces is belangrijk bij herstel; door ervaringen uit te wisselen kunnen mensen beter bevatten wat er met hen is gebeurd en zelf betekenis geven aan hun ervaringen (Boevink, 1997). Het is de bedoeling dat cliënten zich daardoor gesterkt voelen om deel te nemen aan het ‘dagelijks’ leven in de samenleving. De cursus helpt deelnemers hun krachten te ontdekken en deze te gebruiken om aan hun doelen te werken. Deegan (2003) beschrijft dat deze zogenaamde ‘strengths benadering’ (Rapp & Moore, 1995) helpt bij herstel. Succesvol herstel betekent dat de betekenis van de ziekte en de effecten daarvan voor de persoon zijn veranderd. De belangrijkste taak voor de hulpverlening binnen herstelondersteunende zorg is om dit herstel te bevorderen en te begeleiden.

Onderzoek

De effecten van Herstellen doe je zelf zijn onderzocht in een gerandomiseerde en gecontroleerde studie van Van Gestel-Timmermans e.a. (2012). Hieruit bleek dat deelnemers aan de cursus significant hoger scoorden op empowerment, hoop en zelfvertrouwen dan voor de cursus. Deze effecten blijken ook drie maanden na de cursus aan te houden. De meeste deelnemers werden geïnspireerd door de cursusleiders als rolmodel en waardeerden de sociale steun van andere deelnemers (van Gestel-Timmermans, 2011). Uit de literatuur is bekend dat rolmodellen mensen meer hoop kunnen geven voor de toekomst en coping- gedrag en probleemoplossend vermogen kunnen stimuleren (Chinman, 2001). Door ervaringen uit te wisselen met andere deelnemers kunnen mensen beter bevatten wat er met hen is gebeurd en zelf betekenis geven aan hun ervaringen (Boevink, 1997). Dit proces is belangrijk bij herstel. Uit de literatuur blijkt verder dat door het delen van ervaringen met lotgenoten empowerment en zelfvertrouwen worden vergroot (Riessman, 1965) en dat doordoor een gevoel van persoonlijke verantwoordelijkheid ontstaat (Davidson, 1999). Dit betekent dat deelnemers meer grip of controle op hun situatie en omgeving krijgen. Door het toegenomen zelfvertrouwen durven ze ook meer risico’s te nemen en onafhankelijker te handelen. De cliëntgestuurde cursus biedt deelnemers dus de mogelijkheid om een actieve start met hun herstel te maken en meer verantwoordelijkheid te nemen voor de opbouw van hun eigen leven (van Gestel-Timmermans, 2011). De cursus stimuleert vooral het persoonlijk herstel. Daarnaast stimuleert de cursus ook de verbondenheid met anderen; deelnemers worden door de cursus gestimuleerd om hun eigen sociale netwerk, dat vaak ontbreekt door negatieve ervaringen, weer op te bouwen (Van Gestel-Timmermans e.a., 2014). Tenslotte bevat de cursus elementen van psycho-educatie (Goldstein, 1995) die bovenstaande effecten verder kunnen versterken. De afgelopen jaren zijn er ook studies uitgevoerd naar de toepasbaarheid van Herstellen doe je zelf in de verslavingszorg en maatschappelijke opvang. Hieruit kwam naar voren dat de cursus ook voor deze doelgroepen geschikt en nuttig is (Van Gestel-Timmermans e.a., 2010; Van Gestel-Timmermans e.a.,2014).