Beleidsmaatregelen en interventies

Op deze pagina:

• Landelijke aandacht voor cultuurparticipatie en mentale gezondheid
• Huidig beleid voor cultuurparticipatie
• Culturele interventies voor mentale gezondheid

Er zijn verschillende beleidsmaatregelen en interventies rondom kunst en cultuurparticipatie om de mentale gezondheid te verbeteren, zowel op landelijk, regionaal als lokaal niveau. Op deze pagina lees je hoe professionals en beleidsmakers hiermee aan de slag kunnen gaan.

Landelijke aandacht voor cultuurparticipatie en mentale gezondheid

Er is steeds meer maatschappelijke en wetenschappelijke wereldwijde interesse naar de mogelijkheden van cultuurparticipatie in het verbeteren van lichamelijke én mentale gezondheid. Deze groeiende belangstelling naar de verbinding tussen kunst en cultuur, welzijn en zorg zien we ook in Nederland terug. Zo onderschrijft een nationale agenda Arts in health Netherlands het belang van de inzet van kunst en cultuur in de gezondheidszorg vanwege de positieve gezondheidseffecten. Ook beschrijft de agenda aanbevelingen om kunst en cultuur een vaste plek te geven in Nederlands gezondheidsbeleid.[2] Andersom kan gezondheid ook een plek krijgen in cultuur- en participatiebeleid, bijvoorbeeld door het aanmoedigen van sociale inclusie en het verminderen van stigma rondom mentale gezondheid.[1,4]

De laatste jaren wordt via beleid en financieringsregelingen de samenwerking tussen culturele en sociale professionals actief gestimuleerd. Daarom is er een flinke toename van projecten waarbij cultuur wordt gebruikt in het sociale en zorgdomein. ‘Kunst op recept’ en ‘Dans op recept’ zijn voorbeelden van deze projecten. Bij deze aanpak verwijzen huisartsen een patiënt met (lichte) psychosociale klachten door naar culturele activiteiten via een (welzijns)coach (via Welzijn op Recept). Zorg en welzijnsprofessionals zijn vaak (nog) niet bekend met de mogelijke rol en toegevoegde waarde van kunst in het sociaal domein.[3]

Huidig beleid voor cultuurparticipatie

Er zijn verschillende landelijke kaders die de inzet van cultuur ter bevordering van de gezondheid stimuleren. Hieronder benoemen we ze kort.

Brede SPUK

Sinds 2023 zijn het Hoofdlijnen Sportakkoord II, de Brede Regeling Combinatiefuncties (BRC) en het Gezond en Actief Leven Akkoord (GALA) ondergebracht in één brede specifieke uitkering: de Brede SPUK-regeling. De Brede Specifieke Uitkering (SPUK) stimuleert gemeenten om integraal beleid te voeren. Deze regeling loopt van 2023 tot en met 2026. Voor gemeenten komt er geld beschikbaar dat ze kunnen inzetten op verschillende thema’s, waaronder mentale gezondheid. Van gemeenten wordt verwacht dat ze de domeinen sport & bewegen, sociale basis en cultuurdeelname integraal bekijken. Hoeveel geld een gemeente krijgt, is gebaseerd op het inwoneraantal én de sociaaleconomische status van inwoners.[5]

Brede regeling Combinatiefuncties (BRC)

De BRC is een onderdeel binnen de hierboven genoemde brede SPUK. De ministeries van VWS, OCW en SZW stellen via deze regeling geld beschikbaar voor gemeenten om combinatiefunctionarissen aan te stellen. Combinatiefunctionarissen zijn buurtsport- en cultuurcoaches die sporten, bewegen en deelnemen aan cultuur voor iedereen mogelijk maken. Het gaat hier om cofinanciering; gemeenten die deelnemen dragen 60% van de kosten bij, zelf en/of via lokale partners.

De cultuurcoach stimuleert deelname aan cultuur, verbindt cultuur met andere sectoren en ondersteunt cultuuraanbieders.[5] Andere benamingen van lokale functies zijn cultuurmakelaars, cultuuraanjagers en adviseurs. Hoewel de accenten van hun werkzaamheden verschillen, stimuleren ze allemaal deelname aan cultuur en leggen verbindingen tussen cultuur en andere domeinen zoals sport, zorg en onderwijs.[6] De cultuurcoach denkt mee, coördineert, organiseert en zorgt dat een goed plan ook echt wordt uitgevoerd.[7] Op deze manier kan iedereen deelnemen aan cultuurparticipatie, dus ook mensen met (een verhoogde kans op) meer psychische kwetsbaarheden. In 2022 waren in 80% van alle gemeenten in Nederland cultuurcoaches actief. Cultuurcoaches worden meestal aangesteld via de BRC.[5]

Programma Cultuurparticipatie

Het Programma Cultuurparticipatie van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) heeft als doel dat iedereen gelijke kansen heeft om mee te doen aan het culturele leven. Het Ministerie van OCW, Fonds voor Cultuurparticipatie en LKCA werken binnen het programma samen. Met een meerjarige subsidieregeling en kennisprogramma werken zij eraan om cultuur, zorg en welzijn te verbinden, projecten mogelijk te maken en drempels voor cultuurdeelname te verlagen [8]. De regeling Samen Cultuurmaken stimuleert culturele en sociale organisaties om samen te werken en financiële steun aan te vragen om culturele programma’s of activiteiten te ontwikkelen voor diverse doelgroepen. En met de open oproep Mentale Gezondheid Jongeren –in aansluiting op de landelijke aanpak ‘Mentale gezondheid van ons allemaal’–  zijn veel initiatieven gerealiseerd die jongeren actief betrekken bij kunst- en erfgoedactiviteiten. Tijdens de looptijd van het meerjarige programma wordt veel kennis en ervaring opgedaan. Onder meer over domeinoverstijgende samenwerking en het ‘hoe’ van diverse doelgroepen betrekken. Deze kennis kun je onder meer vinden in de Kennisdossiers Cultuurparticipatie en de Projectenmonitor op de website van het LKCA.

Culturele interventies voor mentale gezondheid

Culturele interventies zijn kunst- en cultuuractiviteiten die een bijdrage beogen of leveren aan bijvoorbeeld de positieve gezondheid van mensen. Dit staat los van de culturele achtergronden van mensen. Interventies kunnen bestaan uit allerlei soorten aanbod. Denk aan cursusaanbod, subsidie voor deelname aan cursussen of aanschaf van materialen, het faciliteren van samenwerking, middelen, ruimtes, combinatiefunctionarissen en organiseren van projecten ten behoeve van voorstellingen, optredens etc.

Overzichten die (elementen van) culturele interventies bevatten ter inspiratie zijn:

• Kennisdossier: Wat werkt bij culturele interventies bij ouderen (Movisie)
• Infographic: Culturele interventies statushouders (KIS)
• Inspiratiegids voor lokaal beleid: Preventie, zelfregie en participatie met kunst en cultuur in het sociaal domein (LKCA)
• Praatplaat: Integraal werken tegen eenzaamheid (LKCA)

Voorwaarden voor een effectief beleid

Aangeboden interventies hebben meer impact wanneer deze worden ingezet als onderdeel van een geïntegreerde aanpak in de buurt- of schoolcontext (dus naast andere interventies en maatregelen). In tegenstelling tot het aanbieden als afzonderlijk uitgevoerde interventies.[9,10]

Betrek de doelgroep tijdig bij het vormen en uitvoeren van mentaal gezondheidsbeleid en interventies. Dat is een belangrijke voorwaarden voor het slagen ervan. Zo sluit het beleid beter aan op de behoeften van inwoners, creëer je draagvlak en werk je aan wederzijds vertrouwen tussen de overheid en inwoners. Lees verder op Aanpak Gezonde Gemeente hoe je dit op een goede manier kan doen.

Culturele interventies bij kinderen, jongeren en ouderen

Aanbod kinderen en jongeren

Er is een groot aanbod aan cultuurinterventies voor jeugdigen (zie kennisdossier Cultuur en Jongeren en de Projectendatabase van het LCKA). Programma’s hebben vaak niet het expliciete doel om mentale gezondheid te bevorderen maar gaan over identiteitsontwikkeling, versterken van creativiteit en vaardigheden, en uitbreiding van sociale vaardigheden en het sociaal netwerk. Er zijn ook programma's die psychische problemen helpen bespreekbaar te maken, die empathie en inclusie voor leeftijdsgenoten met mentale gezondheidsproblemen bevorderen, en programma’s speciaal voor kwetsbare groepen kinderen of jongeren. Een paar voorbeelden:

1. Educatieve voorstelling ‘Laat het licht aan’: Educatieve voorstelling psychische problemen werkt 'helend' - LKCA
2. Open up met Vincent van Gogh, een mentaal gezondheidsprogramma in het museum: Open up met Vincent - Van Gogh Museum
3. Circustheaterschool Stoffel voor kinderen en jongeren in een kwetsbare positie: Begeleiding - Circustheater Stoffel

Het is belangrijk om aan te sluiten bij de belevingswereld van jongeren bij het ontwikkelen en organiseren van kunst- en cultuuractiviteiten. Op de website van het LKCA vind je verschillende tips om de doelgroep te leren kennen, ze te betrekken bij een plan of strategie en ze mee te laten beslissen.[12] In de Factsheet ‘Versterk de veerkracht van jongeren met cultuur’ staat wat je als professional in cultuur, zorg en/of welzijn kunt betekenen voor jongeren.[11]

Aanbod ouderen

De meeste culturele interventies voor ouderen in Nederland zijn gericht op (een combinatie van) het verbeteren van de kwaliteit van leven, de mentale gezondheid en op het stimuleren van sociaal-maatschappelijke participatie onder de deelnemers. De laatste jaren richten veel van de culturele interventies voor ouderen zich vooral op de groep ouderen in kwetsbare omstandigheden. Dit is onder andere een gevolg van het nationale meerjarenprogramma Lang Leve Kunst (2014-2020). De interventies voor ouderen worden vaak gestart vanuit het culturele domein en uitgevoerd door professionals van culturele instellingen, in samenwerking met en op locatie van een betrokken zorginstelling. Een paar voorbeelden:

1. Trotse Kameraden: Video Vitalis WoonZorg Groep Peppelrode ft CKE
2. Dansen met Parkinson: Video Dansen met Parkinson: "Ik zie nu al dat hij veel beweeglijker is"
3. Ambulant kunstteam: website Cordaan

Binnen het zorgdomein (zorgorganisaties, zorgkantoren en zorgverzekeraars) is vaak geen apart budget beschikbaar voor culturele interventies. Daarnaast weet men in zorgorganisaties vaak niet welke culturele interventies er zijn en hoe ze deze kunnen financieren. De meeste van deze interventies zijn afhankelijk van subsidies van fondsen, gemeenten, provincies en andere subsidieverstrekkers.[3]

Verder lezen:

• Kennisdossier: Wat werkt bij culturele interventies bij ouderen (Movisie)
• Infographic: Wat werkt bij culturele interventies bij ouderen (Movisie)