Kennis over alcoholgebruik door vrouwen rondom zwangerschap

Als (geboorzorg)professional kan je een belangrijke bijdrage leveren aan de preventie van alcoholgebruik rondom de zwangerschap en het bespreekbaar maken van de risico’s. Daarom is het goed om meer te weten over de factoren die dit alcoholgebruik beïnvloeden. Ook helpt het om meer inzicht te hebben in de overwegingen van vrouwen die drinken en een kinderwens hebben, zwanger zijn of borstvoeding geven.

Er is in de huidige literatuur weinig bekend over deze groep en wat hen beïnvloedt. Recent onderzoek heeft ook laten zien dat het (nog) niet mogelijk is om directe verbanden aan te tonen tussen de hoeveelheid alcohol die zwangere vrouwen drinken en de mogelijke risico’s die ze hierdoor lopen [1]. Enerzijds leidt alcoholgebruik niet altijd tot negatieve effecten en anderzijds komt het ook voor dat er al gezondheidsproblemen ontstaan als iemand slechts een paar keer alcohol heeft gedronken. Het veiligste advies is dan ook om vóór, tijdens en na de zwangerschap geen alcohol te drinken (zie risico’s van alcohol vóór, tijdens en na de zwangerschap). Wel alcohol drinken brengt namelijk altijd meer risico met zich mee dan geen alcohol drinken [2].

Hoewel directe verbanden dus (nog) niet zijn aan te tonen, geeft Nederlands onderzoek wel een eerste inzicht in factoren die samenhangen met het alcoholgebruik van vrouwen in de periode rond de zwangerschap.

Er zijn verschillende factoren die een rol spelen bij het alcoholgebruik vóór of tijdens de zwangerschap. Zo kunnen bijvoorbeeld verschil in leeftijd, opleidingsniveau, etniciteit of leefstijl [3] de kans op alcoholgebruik beïnvloeden.

Figuur 1. Prevalentie van alcoholgebruik vóór de zwangerschap in 2018, naar leeftijd, opleidingsniveau, woonsituatie, migratieachtergrond en stedelijkheid (%) [6].

Leeftijd

Vrouwen van 30 jaar en ouder geven vaker aan alcohol te hebben gedronken in de 4 weken vóór de zwangerschap dan vrouwen jonger dan 30. De jongste vrouwen (16-29 jaar) gaven het minst vaak aan te drinken in deze periode en de middelste groep vrouwen (30-34 jaar) dronk het vaakst (figuur 1).

Opleidingsniveau

Het alcoholgebruik in de 4 weken vóór de zwangerschap verschilt per opleidingsniveau. Ruim de helft van de hoogopgeleiden heeft alcohol gedronken in de 4 weken vóór de zwangerschap (55%). Dit is meer dan bij de laagopgeleiden (22%) en de middelbaar opgeleiden (36%) (figuur 1). Ook tijdens de zwangerschap is er verschil: hoogopgeleiden dronken vaker alcohol (6,3%) dan laagopgeleiden (3,5%) en middelbaar opgeleiden (2,7%) [4].

Etniciteit

Westerse vrouwen hebben vaker alcohol gedronken in de 4 weken vóór de zwangerschap (51%) dan niet-Westerse vrouwen (18%) [3]. Deze cijfers komen overeen met het algemene beeld in Nederland dat hoger opgeleide en Westerse vrouwen vaker alcohol drinken [5].

Roken en eerder alcoholgebruik

Uit onderzoek komt verder naar voren dat vrouwen die roken of hebben gerookt vaker alcohol drinken tijdens de zwangerschap (17%) dan vrouwen die nooit gerookt hebben (7%). En vrouwen die vóór de zwangerschap wekelijks alcohol dronken, drinken vier keer zo vaak ook tijdens de zwangerschap, in tegenstelling tot vrouwen die voor de zwangerschap niet dronken [6]. Hoe vaker vrouwen alcohol dronken vóór de zwangerschap, hoe groter de kans lijkt dat ze tijdens de zwangerschap ook nog alcohol drinken.

Gebruik van foliumzuur

Het gebruik van foliumzuur lijkt samen te hangen met alcoholgebruik tijdens de zwangerschap. Vrouwen die tijdens de zwangerschap geen foliumzuur hebben gebruikt of niet aangegeven hebben dat nog te gaan doen, rapporteren drie keer zo vaak alcoholgebruik als de groep die wel foliumzuur heeft gebruikt [6].

Er is weinig bekend over wat vrouwen beïnvloedt bij de keuze om alcohol te drinken tijdens de zwangerschap [7]. Eén Nederlands onderzoek geeft wel inzicht in enkele overwegingen van Nederlandse vrouwen om wel of niet te drinken vóór of tijdens de zwangerschap [6]. Voor een verdere beschrijving van dit onderzoek zie: hoeveel drinken vrouwen vóór, tijdens en na de zwangerschap?

Eigen overwegingen

De meeste vrouwen die hadden gedronken in de aanloop naar de zwangerschap, hadden hier niet bewust over nagedacht en hadden zich niet specifiek voorgenomen om geen alcohol te drinken in deze periode [6]. De belangrijkste reden die ze gaven wanneer ze toch gedronken hadden, was dat ze niet konden weten wanneer ze zwanger zouden zijn, bijvoorbeeld omdat ze al langer probeerden om zwanger te worden.

Van de vrouwen die tijdens de zwangerschap hadden gedronken, had iets meer dan de helft zich vóór de zwangerschap voorgenomen om dit niet te doen. Er werden een aantal redenen genoemd om toch te drinken [6].

• “Een paar slokjes kunnen geen kwaad.”
• “Ik wilde niet dat mijn omgeving merkte dat ik zwanger was.”
• “Ik wist zelf nog niet dat ik in verwachting was.”

NB: In de praktijk wordt vaak gesproken over de ‘motivatie’ van zwangere vrouwen om wel of niet te drinken. Maar ‘motivatie’ is in deze context niet de juiste term. Persoonlijke motivatie speelt natuurlijk mee, maar daarnaast zijn er nog allerlei andere factoren die de uiteindelijke beslissing om te drinken beïnvloeden.

Rol van de omgeving

Ook de sociale omgeving van de zwangere vrouw speelt een belangrijke rol, zowel in positieve als in negatieve zin. Als vrouwen steun van de omgeving ervaren om geen alcohol te drinken, lijkt dit een heel positief effect te hebben op de keuze om inderdaad niet te drinken tijdens de zwangerschap.

Van de vrouwen die weinig tot geen steun hebben ervaren van hun omgeving, heeft bijna 44% aangegeven te hebben gedronken tijdens de zwangerschap. Van de vrouwen die wel steun hebben ervaren om niet te drinken, dronk slechts 7% (zie tabel 1). Het grootste deel van de vrouwen voelde zich tijdens de zwangerschap gesteund door hun omgeving om geen alcohol te drinken (80,4%).

Tabel 1: Ervaren steun om geen alcohol te drinken in relatie tot alcoholgebruik tijdens de zwangerschap [3].

Onduidelijke en tegenstrijdige informatie

Over het algemeen zijn Nederlandse vrouwen op de hoogte van het feit dat alcohol tijdens de zwangerschap schadelijke effecten kan hebben en dat het beter is om in deze periode helemaal geen alcohol te drinken. (Lees meer over de beschikbare wetenschappelijke kennis op dit gebied: wat zijn de risico’s van alcoholgebruik rondom de zwangerschap?)

Dat er risico’s zijn, is zeker, maar er is ook nog veel onbekend. Zo is bijvoorbeeld niet met zekerheid te zeggen of het drinken van kleine hoeveelheden alcohol (minder dan 1 drankje per week) ook daadwerkelijk negatieve gevolgen heeft. Omdat alcohol wel een schadelijke stof is met potentieel negatieve gevolgen voor het (on)geboren kind wordt desondanks toch geadviseerd helemaal geen alcohol te drinken vóór, tijdens en na de zwangerschap.

In de praktijk geven vrouwen aan dat deze onduidelijkheid een rol speelt in hun overweging om alcohol te drinken tijdens de zwangerschap. Een veelgenoemd argument is dat “een paar slokjes niet uitmaken”. De opvatting dat kleine hoeveelheden alcohol niet schadelijk zijn, leeft bij bijna een kwart van de vrouwen [6].

Daarnaast is er een groep vrouwen (15% - 25%) die zelf aangeeft niet genoeg te weten over de schadelijke gevolgen van alcohol tijdens de zwangerschap [6]. En ook de kennis over FASD en FAS in relatie tot alcoholgebruik tijdens de zwangerschap blijkt onder zwangere vrouwen beperkt te zijn [7]. Toch is een gebrek aan kennis waarschijnlijk geen directe reden voor vrouwen om te blijven drinken vóór en tijdens de zwangerschap [7].

Gezondheidsvaardigheden

Ongeveer 30% van de volwassenen in Nederland heeft beperkte gezondheidsvaardigheden. Deze groep heeft moeite met het verkrijgen, begrijpen en toepassen van informatie over gezondheid [8].

De beschikbare informatie over de mogelijke risico’s van alcohol rondom de zwangerschap is niet sluitend en soms tegenstrijdig, zoals eerder al genoemd is. Dit maakt de informatie voor deze groep extra lastig te begrijpen. Het is daarom goed om bij het bespreken van dit onderwerp extra rekening te houden met de gezondheidsvaardigheden van de zwangere vrouw en haar eventuele partner.

Problematisch alcoholgebruik (verslaving)

Hoewel de groep vermoedelijk niet groot is, zijn er wel vrouwen die zwanger willen worden én problematisch drinken.

Onder problematisch alcoholgebruik verstaan we volgens het Nederlands Huisartsen Genootschap (NHG-standaard) een drinkpatroon dat leidt tot lichamelijke klachten en/of psychische of sociale problemen en dat een adequate aanpak van bestaande problemen verhindert; de geconsumeerde hoeveelheid alcohol is niet leidend voor de diagnose. Lees meer over de richtlijnen en standaarden problematisch alcoholgebruik.

Uitgaande van de nulnorm is elk alcoholgebruik tijdens de zwangerschap ‘problematisch’, omdat elke vorm van alcoholgebruik kán leiden tot lichamelijke klachten of psychische problemen bij het (on)geboren kind.

Als vóór de zwangerschap al alcoholproblematiek speelt, is het van belang dat hier in de aanloop naar een eventuele zwangerschap extra aandacht aan wordt besteed, in samenwerking met de huisarts of een instelling voor verslavingszorg.