Alcohol en angststoornissen

Definitie van angststoornis (DSM-5)

Een angststoornis is een verzamelnaam voor psychische aandoeningen waarbij sprake is van grote angst en bezorgdheid (bange voorgevoelens) bij bepaalde gebeurtenissen of activiteiten en het moeilijk is om deze gevoelens onder controle te houden. De angst en bezorgdheid gaan gepaard met symptomen zoals rusteloosheid, snel vermoeid raken en prikkelbaarheid. Ook veroorzaken ze beperkingen op sociaal gebied of in het werk.

Onder angststoornissen vallen onder meer: paniekstoornis, agorafobie (pleinvrees), sociale fobie, specifieke fobie (bijvoorbeeld angst voor spinnen) en de ‘gegeneraliseerde’ angststoornis (angst zonder duidelijke reden). Zie voor de verschillende angststoornissen en de bijbehorende criteria de DSM-5 [1].

Wisselwerking angst- en alcoholstoornis

Een angststoornis kan voorafgaan aan het ontstaan van een stoornis in het gebruik van alcohol (hierna: alcoholstoornis) en andersom kan een alcoholstoornis ook voorafgaan aan het ontstaan van een angststoornis [2-5]. In beide gevallen wordt alcohol ingezet als ‘zelfmedicatie’. Dat wil zeggen dat het drinken van bier, wijn of sterke drank wordt gebruikt om de klachten te verminderen [6, 7].

Combinatie angststoornis en alcoholproblemen

Een angststoornis komt bij mensen die zwaar drinken vaker voor dan bij de algemene bevolking [8]. Verder lijkt een angststoornis vaak te leiden tot een alcoholstoornis [9], hoewel de onderzoeksresultaten hier niet eenduidig over zijn [10]. En als iemand eenmaal afhankelijk is van alcohol, dan verloopt de angststoornis meestal ernstiger [11].

Relatie met angst in de jeugd?

Er zijn aanwijzingen dat er een verband is tussen angst op jonge leeftijd (kinderleeftijd en tijdens de adolescentie) en een latere alcoholstoornis, maar deze relatie is nog niet onomstotelijk bewezen [12].

Comorbiditeit

Wanneer iemand tegelijkertijd een alcoholstoornis en een angststoornis heeft, wordt er gesproken van ‘comorbiditeit’. Deze stoornissen zijn meestal niet tegelijkertijd ontstaan maar waarschijnlijk met ruime tijd ertussen (5 tot 15 jaar) [3, 6].

Het lijkt er dus op dat mensen met een angst- of alcoholstoornis gedurende langere tijd klachten ervaren voordat zich daarnaast een tweede stoornis ontwikkelt. Dit biedt mogelijkheden om een tweede stoornis te voorkomen. Ook uit onderzoek blijkt dat vroege behandeling van angstsymptomen leidt tot een kleiner risico op een alcoholstoornis [13].

Verklaring comorbiditeit

Er is geen onderliggende factor gevonden die de comorbide relatie kan verklaren [14]. Er zijn wel een aantal risicofactoren die een rol kunnen spelen.

• Persoonskenmerken (verminderde zelfwaarde)
• Sociale omgevingsfactoren (ontbreken van sociale steun)
• Stressfactoren (spanningen in het gezin of op het werk)

Deze factoren hebben een cumulatief effect (ze tellen op). Hoe meer risicofactoren, hoe groter de kans op het samengaan van een angststoornis en een alcoholstoornis [15].

Als beide stoornissen tegelijk voorkomen zijn de symptomen meestal ernstiger, valt iemand vaker terug en maakt iemand meer gebruik van de geestelijke gezondheidszorg [16]. Ook komt het vaker voor dat er daarnaast nog andere psychische problemen zijn, met name een depressie [17].

Signalering en behandeling

De richtlijn middelenmisbruik of -verslaving en angststoornissen van Verslavingskunde Nederland beschrijft diagnostiek, behandeling en begeleiding van volwassen patiënten met een angststoornis en middelenmisbruik of –afhankelijkheid.

Bij de behandeling van mensen met zowel problematisch alcoholgebruik als een angststoornis is de beste optie om eerst het alcoholgebruik aan te pakken, zoals beschreven staat in de ggz-standaard problematisch alcoholgebruik.

In de ggz-standaard angstklachten en angststoornissen wordt geadviseerd 4-6 weken geen alcohol te drinken (abstinentie) en vervolgens de angststoornis opnieuw te evalueren en zo nodig te behandelen. Als volledige abstinentie niet haalbaar blijkt omdat de angststoornis de verslaving in stand houdt, kan ervoor gekozen worden om te starten met de behandeling van deze de angststoornis om zo ook de verslaving aan te pakken.

In de ggz-standaard problematisch alcoholgebruik wordt de behandeling van problematisch alcoholgebruik die samengaat met een angststoornis kort beschreven.

Er zijn aanwijzingen dat interventies gericht op lichaamsbeweging, met name yoga, kunnen leiden tot vermindering van angstklachten bij mensen met een alcoholstoornis [18]. Om hier met meer zekerheid uitspraken over te kunnen doen, moeten echter meer gerandomiseerde onderzoeken met controle groep plaatsvinden - met hoge kwaliteit van bewijs.

Referenties

1. American Psychiatric Association (2014). Handboek voor de classificatie van psychische stoornissen DSM-5. Nederlandse vertaling van Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, 5th ed. Amsterdam: American Psychiatric Association p/a Uitgeverij Boom.
2. Petrakis, I.L., Gonzalez G., Rosenheck R., Krystal JH (2002). Comorbidity of alcoholism and psychiatric disorders. An overview. Alcohol Res Health 2002; 26: 81-9.
3. Graaf R. de, Bijl R.V., Spijker J., Beekman A.T., Vollebergh W.A. (2003). Temporal sequencing of lifetime mood disorders in relation to comorbid anxiety and substance use disorders – findings from the Netherlands Mental Health Survey and Incidence Study. Soc Psychiatry Epidemiol 2003; 38: 1-11.
4. Crum, R., La Flair, L., Storr, C.L., Green, K.M., Ph, D., Stuart, E.A., Ph, D., et al. (2013). Reports of drinking to self-medicate anxiety symptoms: longitudinal assesment for subgroups of individuals with alcohol dependence. Depression and Anxiety, 30(183), 174–183.
5. Ummels, S. A., Seldenrijk, A., Bos, E. H., de Graaf, R., Batelaan, N. M., & Ten Have, M. (2022). The bidirectional relationship between anxiety disorders and alcohol use disorders in adults: Findings from a longitudinal population-based study. Journal of Affective Disorders, 314, 126-132.
6. Marquenie L.A., Schade A., Van Balkom A.J.L.M. et al. (2007) Origin of the comorbidity of anxiety disorders and alcohol dependence: findings of a general population study. Eur Addict Res 2007; 39-49.
7. Turner, S., Mota, N., Bolton, J., & Sareen, J. (2018). Self-medication with alcohol or drugs for mood and anxiety disorders : A narrative review of the epidemiological literature. Depression and Anxiety 35 (9): 851–860.
8. Lai, H.M.X., Cleary, M., Sitharthan, T., & Hunt, G.E. (2015). Prevalence of comorbid substance use, anxiety and mood disorders in epidemiological surveys, 1990-2014: A systematic review and meta-analysis. Drug and alcohol dependence, 154, 1–13.
9. Miloyan, B., Van Doorn, G. Longitudinal association between social anxiety disorder and incident alcohol use disorder: results from two national samples of US adults. Soc Psychiatry Psychiatr Epidemiol 54, 469–475 (2019). https://doi.org/10.1007/s00127-018-1569-z
10. Boschloo, L., Vogelzangs, N., van den Brink, W., Smit, J.H., Veltman, D.J., Beekman, A.T.F., & Penninx, B.W.J.H. (2013). Depressive and anxiety disorders predicting first incidence of alcohol use disorders: results of the Netherlands Study of Depression and Anxiety (NESDA). The Journal of clinical psychiatry, 74(12), 1233–1240.
11. Boschloo, L., Vogelzangs, N., Brink, W. Van Den, Smit, J.H., Veltman, D.J., Beekman, A.T.F., & Penninx, B.W.J.H. (2012). Alcohol use disorders and the course of depressive and anxiety disorders, 476–484.
12. Dyer ML, Easey KE, Heron J,Hickman M, Munafò MR (2019). Associations of child and adolescent anxiety with later alcohol use and disorders: a systematic review and meta-analysis of prospective cohort studies. 2019 Mar 19, 1- 15.
13. Kendall, P.C., Safford, S., Flannery-Schroeder, E., & Webb, A. (2004). Child anxiety treatment: outcomes in adolescence and impact on substance use and depression at 7.4-year follow-up. J Consult Clin Psychol, 72(0022–006X (Print)), 276–287.
14. Angold A., Costello EJ, Erkanli A. (1999) Comorbidity. J Child Psychol Psychiatry 1999; 40: 57-87.
15. Roberts R.E., Roberts C.R., Chan W. (2009) One-year incidence of psychiatric disorders and associated risk factors among adolescents in the community. J Child Psychol Psychiatry 2009; 50: 405-15.
16. Kessler, R.C., Nelson, C.B., McGonagle, K.A., Edlund, M.J., Frank, R.G., & Leaf, P.J. (1996). The epidemiology of co-occurring addictive and mental disorders: implications for prevention and service utilization. The American journal of orthopsychiatry, 66(1), 17–31.
17. Oliveira LM, Bermudez MB, Macedo MJA, Passos IC. (2018). Comorbid social anxiety disorder in patients with alcohol use disorder: A systematic review. J Psychiatr Res. 2018 Nov;106:8-14. doi: https://doi.org/10.1016/j.jpsychires.2018.09.008.
18. Welford, P., Gunillasdotter, V., Andréasson, S. & Hallgren, M. (2022). Effects of physical activity on symptoms of depression and anxiety in adults with alcohol use disorder (FitForChange): Secondary outcomes of a randomised controlled trial. Drug and Alcohol Dependence, 239, 109601. https://doi.org/10.1016/j.drugalcdep.2022.109601.