Verklaringen relatie tussen alcohol en agressief gedrag

Er is een duidelijke relatie met de hoeveelheid alcohol: hoe meer iemand drinkt, hoe groter de kans wordt dat er agressief gedrag ontstaat.

De hoeveelheid die iemand gedronken heeft wordt uitgedrukt in BAG (bloedalcoholgehalte), BAC (bloedalcoholconcentratie) of alcoholpromillage. Deze begrippen betekenen allemaal hetzelfde: het aantal gram pure alcohol (ethanol) per liter bloed.

Hoevel er geen duidelijke drempelwaarde is, is wel duidelijk dat agressie toeneemt bij 0,75 gram alcohol per liter bloed of meer, dus bij een alcoholpromillage van 0,75 of hoger [1]. Bij een nóg grotere hoeveelheid alcohol neemt de kans op agressie en het plegen van geweld waarschijnlijk ook weer af door verslechtering van de motorische functies zoals de coördinatie. Het is onduidelijk bij welke hoeveelheid dat precies is [1]. (Zie ook invloed van drinkpatronen.)

Ook persoonsgebonden factoren zoals geslacht, leeftijd en bepaalde persoonlijkheidskenmerken kunnen invloed hebben op het ontstaan van agressief gedrag.

Jonge mannen

Het overgrote deel van alcoholgerelateerd geweld wordt gepleegd door jonge mannen met bepaalde specifieke persoonlijkheidskenmerken. Het gaat om mannen met een gebrek aan emotionele binding, die houden van spanning en sensatie, een boos of opvliegend karakter hebben en weinig empathie hebben. In sommige gevallen ligt daar een persoonlijkheidsstoornis aan ten grondslag, bijvoorbeeld een antisociale persoonlijkheidsstoornis (ASP) [1].

Impulsiviteit

Impulsiviteit is een persoonlijkheidskenmerk dat het risico op geweld onder invloed vergroot. Impulsieve mensen drinken gemiddeld meer en worden onder invloed van alcohol sneller agressief [1, 6].

Alcohol maakt mensen sowieso impulsiever: onder invloed van alcohol wordt het moeilijker om impulsen te onderdrukken [7]. Als iemand bijvoorbeeld uitgescholden wordt, kan hij onder invloed van alcohol de neiging krijgen om agressief te reageren door terug te schelden of zelfs fysiek geweld te gebruiken. Deze neiging wordt normaal gesproken - zonder alcohol - meestal onderdrukt.

Impulsieve en instrumentele agressie

De agressie die ontstaat doordat impulsen niet onderdrukt worden noemen we ook wel ‘impulsieve agressie’. Deze vorm van agressie wordt niet van tevoren gepland maar ontstaat in het moment.

De tegenhanger van impulsieve agressie is ‘instrumentele agressie’. Deze vorm van agressie wordt bewust ingezet om een bepaald doel te bereiken (als ‘instrument’). Het geweld wordt vooraf gepland en alcohol wordt hierbij bewust gebruikt om remmingen weg te nemen. Het doel is bijvoorbeeld het ervaren van een kick of het uitoefenen van macht. Denk aan indrinken door groepen hooligans die met elkaar op de vuist willen gaan [8].

Het is aannemelijk dat impulsieve geweldplegers eerder betrokken zijn bij impulsieve agressie en dat mensen met een boos of opvliegend karakter en gebrek aan empathie eerder betrokken zijn bij instrumentele agressie.

Alcohol beïnvloedt verschillende hersenfuncties. We noemen de belangrijkste effecten.

Opnemen en verwerken van informatie

Alcohol heeft effect op de cognitieve hersenfuncties, die zorgen voor het opnemen en verwerken van informatie. Na het drinken van bier, wijn of sterke drank wordt het bijvoorbeeld moeilijker om rationeel na te blijven denken en het eigen gedrag te reguleren.

Zelfcontrole

Door een remmend effect op de amygdala zal iemand onder invloed van alcohol situaties minder snel als bedreigend inschatten, met als gevolg dat persoonlijke remmingen nog meer wegvallen.

Alcohol beïnvloedt ook het functioneren van de prefrontale cortex, het gedeelte van de hersenen dat een grote rol speelt bij zelfcontrole en het reguleren van impulsief gedrag [1]. Daardoor gaan mensen zich minder angstig voelen en zijn ze sneller bereid om risico’s te nemen [1, 3]. Dit leidt tot een grotere mate van zelfvertrouwen en soms zelfs tot zelfoverschatting. Een mogelijk gevolg is dat mensen onder invloed een provocerende situatie niet uit de weg zullen gaan of soms zelfs actief zullen opzoeken.

Het effect van alcohol op de amygdala en de prefrontale cortex samen verklaart waarom iemand onder invloed van alcohol eerder - en sterker - agressief kan reageren [2].

Interpreteren van gedrag van anderen

Onder invloed van alcohol wordt gedrag van anderen makkelijker verkeerd geïnterpreteerd en gezien als aanleiding voor agressief gedrag. Dronken mensen zijn zich vaak ook minder bewust van de sociale regels. Ze zien iets wat veroorzaakt wordt door de situatie of de omstandigheden sneller als een bewuste, persoonlijke ‘aanval’ [4]. Dit kan verklaren waarom dronken ruzies vaak over triviale zaken gaan, zoals een ‘verkeerde’ blik in iemands richting of het per ongeluk omstoten van een glas.

Tunnelvisie en alcohol myopie

Een ander effect van alcohol is de toename van ‘tunnelvisie’: de neiging om je alleen te richten op dat wat het meeste opvalt. Alle andere dingen verdwijnen als het ware naar de achtergrond. Iemand reageert bijvoorbeeld extreem agressief op een onbedoelde stoot van iemand in een menigte zonder te denken aan de negatieve consequenties die zijn gedrag weer heeft voor de anderen daar omheen. Hierbij speelt mee dat alcohol zorgt dat mensen meer aandacht hebben voor de gevolgen van hun gedrag op de korte termijn dan op de lange termijn. Dit fenomeen wordt ook wel ‘alcohol myopie’ (alcoholbijziendheid) genoemd [5].

Lees meer over de werking van alcohol in de hersenen en wat je daarvan merkt in relatie tot het aantal gedronken glazen.

Tot slot speelt de omgeving waarin gedronken wordt nog een rol bij het ontstaan van agressief gedrag. In veel gevallen wordt agressief gedrag namelijk uitgelokt door externe prikkels, zoals een ‘verkeerde’ opmerking, luid gepraat of onbedoeld lichamelijk contact.

In bepaalde omgevingen gebeurt dit eerder dan in andere. Wanneer ergens bijvoorbeeld veel mensen dicht op elkaar aan het drinken zijn, zal eerder agressief gedrag ontstaan dan wanneer ze in kleine groepjes drinken met meer ruimte ertussen. Agressief gedrag en geweld vindt dan ook vaker plaats op plekken waar veel mensen bij elkaar zijn, zoals tijdens een uitgaansnacht in het weekend, tijdens carnaval en met oud en nieuw. In deze situaties zijn er veel externe prikkels die sneller als provocatie opgevat kunnen worden.

Daarnaast kunnen ook factoren als drukte, harde muziek en hoge temperatuur tot irritatie leiden, wat bij sommige mensen als een trigger voor agressief gedrag werkt. Ook de aanwezigheid van verschillende etnische groepen kan een trigger zijn [1, 9].