Alcohol en seksuele grensoverschrijding

Seksuele grensoverschrijding is een verzamelterm voor alle vormen van seksueel gedrag die over de grenzen van een ander gaan zonder dat er sprake is van consent (instemming) [1]. Voorbeelden zijn ongewenste aanrakingen, zoenen tegen iemands wil, aanranding en verkrachting en online ongewenst gedrag, zoals sextortion (iemand chanteren met seksueel getinte beelden).

Seksueel geweld

Een ernstige vorm van seksuele grensoverschrijding is seksueel geweld. Bij seksueel geweld gaat het om verkrachting of aanranding [1]. De term ‘verkrachting’ wordt gebruikt als er sprake is van penetratie (genitaal, oraal, anaal) tegen de wil. Onder ‘aanranding’ verstaan we andere seksuele handelingen tegen iemands wil. In de hier genoemde onderzoeken is vooral gekeken naar seksueel geweld.

Hoe vaak?

In Nederland heeft meer dan de helft van de volwassen vrouwen en bijna één op de vijf volwassen mannen wel eens seksuele grensoverschrijding meegemaakt [2]. Daarnaast hebben iets meer dan één op de vijf vrouwen en één op de twintig mannen seksueel geweld meegemaakt [2]. Vrouwen hebben dus in het algemeen vaker seksuele grensoverschrijding meegemaakt dan mannen [2].

Ingrijpende gevolgen

Het meemaken van seksueel grensoverschrijdend gedrag en seksueel geweld heeft bij een groot deel van de slachtoffers ingrijpende gevolgen. Meer dan de helft van de volwassen vrouwen en bijna de helft van de volwassen mannen die seksueel geweld hebben meegemaakt, zegt klachten of problemen te hebben als gevolg van deze ervaring. Het gaat hierbij vooral om psychische, seksuele en relationele problemen [2].

Het gebruik van alcohol vergroot de kans dat er seksuele grenzen overschreden worden. Dit gaat zowel om de kans dat iemand de grenzen van een ander zal overschrijden als om de kans om slachtoffer te worden van seksueel grensoverschrijdend gedrag [3-6]. Het gebruik van alcohol is de op een na grootste risicofactor voor het meemaken van seksueel geweld [7]. Het allergrootste risico lopen vrouwen die het al een keer eerder hebben meegemaakt.

Cijfers over de rol van alcohol bij het ontstaan van seksueel geweld

• Bijna een derde van de volwassenen die seksueel geweld meemaakten, gaven aan dat het gebruik van alcohol of drugs daarbij een rol speelde bij het slachtoffer, bij de pleger of bij allebei [2]. Vrouwen (31%) gaven dit vaker aan dan mannen (23%). Deze cijfers komen uit een onderzoek dat Expertisecentrum Seksualiteit Rutgers in 2017 deed naar de seksuele gezondheid van volwassenen tussen 18 en 80 jaar in Nederland.
• 20% van de vrouwelijke slachtoffers en 12% van de mannelijke slachtoffers gaven in hetzelfde onderzoek ook aan dat de pleger misbruik maakte van het feit dat ze onder invloed waren van alcohol of drugs [2].
• Bij een derde van de jongeren die seksueel geweld heeft meegemaakt waren er alcohol of drugs in het spel bij het slachtoffer en/of de pleger. Dit bleek uit een onderzoek naar de seksuele gezondheid van jongeren en jongvolwassenen onder de 25 in Nederland uit 2017 [8]. Meisjes (36%) gaven dit vaker aan dan jongens (21%).
• Bij ten minste 22% van de mensen die zich direct na een verkrachting meldden bij het Centrum Seksueel Geweld was er sprake van drankgebruik” [7]. Maar, voegt Iva Bicanic, voorzitter van Stichting Landelijk Centrum Seksueel Geweld, daaraan toe: “Slachtoffers die zelf gedronken hebben, melden zich uit schaamte veel minder vaak.”

Het gebruik van alcohol kan de kans op het ontstaan van seksueel grensoverschrijdend gedrag vergroten. Dit geldt vooral onder bepaalde omstandigheden en voor specifieke groepen. Alcoholgebruik speelt een grotere rol bij het ontstaan van seksueel grensoverschrijdend gedrag dan bijvoorbeeld een bepaald ‘pleger-/daderprofiel’ [9]. Het blijkt dat vooral mannen grensoverschrijdend gedrag kunnen gaan vertonen onder invloed van alcohol [3, 9].

Na het drinken van alcohol vallen bepaalde remmende signalen in de hersenen minder op dan gevoelens van seksuele opwinding. Denk aan signalen die het ontstaan van seksueel grensoverschrijdend gedrag normaal gesproken zouden remmen, zoals het voelen van empathie voor het slachtoffer of je zorgen maken over de gevolgen van je gedrag voor de toekomst [9, 10]. (Lees meer over de werking van alcohol in de hersenen.) De kans dat iemand de grenzen van de ander overschrijdt neemt hierdoor toe. Daarnaast kan de verwachting dat je seksueel opgewonden raakt van alcohol er daadwerkelijk voor zorgen dat je opgewonden raakt van het drinken van alcohol [11, 12].

Alcohol heeft naast invloed op het gedrág van de plegers [3] ook invloed op wat ze denken over het effect van alcohol op het gedrag van vrouwen. Veel mannen geloven dat vrouwen zich door alcohol sexyer gaan gedragen en sneller op seksuele uitnodigingen ingaan [9]. Bovendien kunnen mannen onder invloed van alcohol vriendelijk gedrag van vrouwen makkelijker interpreteren als een teken van verlangen naar seksuele activiteit [10, 13]. Alcohol zorgt er immers voor dat signalen van onwil bij de ander makkelijker over het hoofd gezien worden [10].

Naast alcohol spelen ook persoonlijkheidskenmerken van de pleger een rol (bijvoorbeeld agressie). Ook kenmerken van de situatie en de omgeving spelen mee [3, 9, 10]; zijn er bijvoorbeeld anderen bij of niet en wat voor sociale gelegenheid is het?

Alcohol kan niet alleen de kans vergroten dat mensen seksueel grensoverschrijdend gedrag gaan vertonen, maar ook de kans dat mensen slachtoffer worden van dit soort gedrag [14, 15]. Vrouwen die alcohol drinken of frequent aan binge drinken doen, lopen hierbij een groter risico dan vrouwen die geen of veel minder alcohol drinken [15, 16]. Bovendien is een feestcultuur op de campus met bijvoorbeeld binge drinken en alcoholgebruik gerelateerd aan het meemaken van seksueel geweld onder studenten [17].

Vrouwen zijn onder invloed van alcohol minder goed in staat om hun eigen (seksuele) grenzen aan te geven. Ook worden signalen van mogelijk gevaar minder goed verwerkt in de hersenen en verloopt het interpreteren van sociale informatie minder goed [15]. Daarnaast beïnvloedt alcohol de voorgenomen reactie van het slachtoffer in seksueel grensoverschrijdende situaties [15]. (Lees meer over wat er in je hersenen gebeurt als je dronken bent.) Hierdoor is het voor slachtoffers moeilijker om adequaat te reageren op mogelijk gevaar [10]. Dit zorgt ervoor dat vrouwen onder invloed meer risico’s nemen en zichzelf minder goed kunnen beschermen [16].

Bovendien is er regelmatig sprake van spijt na het hebben van seks onder invloed van alcohol. Zo heeft 31% van de jonge uitgaanders (18-25 jaar) die seks heeft gehad onder invloed van alcohol achteraf spijt [19]. Slachtoffers die zelf alcohol hebben gedronken schamen zich vaak, waardoor ze zich bijvoorbeeld veel minder vaak melden bij het Centrum Seksueel Geweld voor hulp [7].

Vrouwelijke studenten lopen het grootste risico

Het risico om seksuele grensoverschrijding mee te maken is het grootst onder vrouwelijke studenten. Uit het eerdergenoemde onderzoek van Rutgers naar de seksuele gezondheid van Nederlandse volwassenen bleek dat vrouwen tussen 18 en 24 jaar het vaakst seksueel grensoverschrijdend gedrag meemaken [2]. Ook bleek dat er in de latere levensjaren nauwelijks negatieve seksuele ervaringen bijkwamen. De relatie tussen alcoholgebruik en seksuele grensoverschrijding is vooral sterk onder studenten, doordat zij in het algemeen impulsiever zijn en seksueel en agressief gedrag vooral voorkomt in situaties waarin jongeren veel drinken, zoals tijdens het uitgaan [3, 5, Lorenz].

Omstanders seksuele grensoverschrijding

Alcohol is niet alleen een risicofactor voor plegers en slachtoffers, maar beïnvloedt ook de omstanders. Het is voor omstanders namelijk lastiger om risicovolle situaties te herkennen als ze onder invloed zijn van alcohol [19, 20].

Bovendien beïnvloedt het onder invloed zijn van het slachtoffer ook hoe omstanders reageren op het zien van seksueel grensoverschrijdend gedrag. Uit onderzoek onder studenten blijkt namelijk dat zij minder vaak slachtoffers helpen die onder invloed zijn van alcohol dan nuchtere slachtoffers [21].

Preventie van alcoholmisbruik en seksuele grensoverschrijding

Preventieprogramma’s voor seksuele grensoverschrijding zouden strategieën kunnen inzetten om het vervagen van wensen en grenzen aan te pakken, zoals een vriend hebben die nuchter blijft of minder alcohol drinkt op een feestje [19]. Daarnaast kan het bevorderen van voortdurende en open communicatie tussen jongeren tijdens het drinken van alcohol, inclusief het inchecken bij elkaar, waardevol zijn. Ten slotte kunnen preventieprogramma’s voor seksuele grensoverschrijding die zich richten op omstanders baat hebben bij het trainen van jongeren die vaak in omgevingen komen waar veel alcohol wordt gedronken, zoals cafés of feestjes [19, 20]. Zoals eerder genoemd is er in deze omgevingen een verhoogd risico op seksuele grensoverschrijding. Door actie van een omstander zijn er meer mogelijkheden om seksuele grensoverschrijding te voorkomen.

Interventie +Change voor studenten

Een voorbeeld van een interventie is Positive Change (+Change). +Change is een online, op sociale normen gebaseerde interventie om zowel alcoholmisbruik als seksueel geweld bij studenten te voorkomen [22]. +Change doet dit door middel van:

1. een sociale normbenadering om alcoholmisbruik te verminderen of voorkomen.
2. programma’s om het plegen van seksueel geweld te verminderen.
3. een interventie voor omstanders voor alle studenten, aangepast aan gender en seksuele geaardheid.
4. programma’s voor het beperken van het meemaken van seksueel geweld, aangepast aan gender en seksuele geaardheid.

+Change biedt inhoud op maat op basis van genderidentiteit en seksuele geaardheid. Dit is belangrijk om de unieke risico’s van LHBTI-studenten te erkennen en aan te pakken. Bestaande, theoretisch onderbouwde en op feiten gebaseerde preventie-initiatieven worden geïntegreerd [22-25].  Uit onderzoek blijkt dat +Change zeer acceptabel en bruikbaar is voor studenten [22].

Wie wil praten over een ervaring met seks tegen diens wil, kan het best contact zoeken met een vertrouwd iemand uit de omgeving, de huisarts of met Centrum Seksueel Geweld. Dit centrum biedt professionele hulp aan iedereen die een ongewenste seksuele ervaring heeft meegemaakt. Het is 24/7 gratis en anoniem te bereiken op 0800 0188 en per chat.