Alcohol en het ontstaan van kanker: verklarende mechanismen

Aceetaldehyde ontstaat in het lichaam bij de afbraak van alcohol en speelt een belangrijke rol bij het ontstaan van kanker door alcohol [1, 2]. Er zijn daarnaast nog andere mechanismen van invloed, afhankelijk van het soort kanker en de plaats van de kanker. Eerst gaan we in op de ophoping van aceetaldehyde en oxidatieve stress, twee processen waar veel bewijs voor is. Daarna bespreken we een aantal andere mechanismen die mogelijk een rol spelen, maar waarnaar meer onderzoek nodig is om dit beter te begrijpen. Een uitgebreide bespreking van de onderliggende mechanismen is te vinden in de referenties[1,2].

Ophoping van aceetaldehyde

Alcohol wordt in het menselijk lichaam afgebroken tot aceetaldehyde door het eiwit alcoholdehydrogenase (ADH); aceetaldehyde is dus een tussenproduct in de afbraak van alcohol. Daarna wordt aceetaldehyde in verschillende stappen omgezet in de onschadelijke stof acetaat door het eiwit aldehyde-dehydrogenase (ALDH). Aceetaldehyde kan zich ophopen als het niet snel genoeg afgebroken wordt.

Verschillende onderzoeken bij dieren en mensen hebben aangetoond dat aceetaldehyde kankerverwekkend is [1,2,3]. Aceetaldehyde kan namelijk veranderingen in het DNA veroorzaken en reparaties aan het DNA afremmen. Dit kan leiden tot verstoorde celdeling en uiteindelijk bijdragen aan het ontstaan van kanker [1, 2].

Het vergrote risico op kanker in de mondholte, keelholte, het strottenhoofd en de slokdarm kan veroorzaakt worden door de verhoogde concentraties aceetaldehyde in het speeksel. De afbraak van alcohol begint namelijk al in de mond door verschillende bacteriën in het speeksel. De aceetaldehyde die daarbij ontstaat wordt minder goed afgebroken in het speeksel dan de alcohol zelf. Daarnaast komt aceetaldehyde in de mond direct in contact met de slijmvliezen waar het snel DNA-veranderingen kan veroorzaken [1]. Slechte mondhygiëne kan ook zorgen dat de concentratie aceetaldehyde hoger wordt, want daardoor kunnen bepaalde bacteriën en gisten alcohol nog beter omzetten in aceetaldehyde [1,4,5].

Aceetaldehyde is niet alleen een stof die in het menselijk lichaam wordt aangemaakt tijdens de afbraak van alcohol. De stof komt ook in kleine hoeveelheden voor in de natuur, bijvoorbeeld in planten en vruchten. Het zit in veel etenswaren, zoals rijp fruit, koffie en brood [3,6]. Daarnaast komt aceetaldehyde zelf ook voor in alcoholische dranken [3]. Alcohol en aceetaldehyde zijn door het International Agency for Research on Cancer (IARC) beide geclassificeerd als carcinogeen (kankerverwekkend) [7]. Verschillende studies hebben laten zien dat stoppen met alcohol direct leidt tot minder aceetaldehyde in het speeksel en minder DNA-schade [8].

Oxidatieve stress

Tijdens de stofwisseling worden voedingsstoffen verteerd door verbindingen aan te gaan met zuurstof. Dit proces heet oxidatie en hierbij ontstaan onder andere reactieve zuurstofverbindingen (afgekort als ROS). Vrije radicalen stimuleren oxidatie en zorgen daarmee voor een toename van reactieve zuurstofverbindingen. Antioxidanten zorgen juist voor een afname. Wanneer dit proces uit balans raakt, zijn er te veel vrije radicalen en te weinig antioxidanten. Deze toestand heet oxidatieve stress. Het lichaam maakt dan meer reactieve zuurstofverbindingen aan dan gebruikelijk. Deze verbindingen kunnen schade veroorzaken aan cellen en aan het DNA. Daardoor kunnen verschillende aandoeningen ontstaan, waaronder kanker [1,2].

Alcohol speelt een rol in het ontstaan van oxidatieve stress doordat het op verschillende manieren het ontstaan van vrije radicalen stimuleert en de afgifte van antioxidanten afremt [9]. Bij zwaar alcoholgebruik wordt bijvoorbeeld het enzym CYP2E1 geactiveerd. Net als ADH (zie hierboven) zet CYP2E1 alcohol om in aceetaldehyde, maar hierbij ontstaan reactieve zuurstofverbindingen als bijproduct [9].

Andere mechanismen

Naast ophoping van aceetaldehyde en oxidatieve stress zijn er nog andere factoren die mogelijk een rol spelen in de relatie tussen alcoholgebruik en het ontstaan van kanker. De bewijskracht voor sommige onderstaande verklaringen is nog laag. Meer onderzoek is nodig om te begrijpen hoe groot de rol van deze factoren is.

Alcohol als oplosmiddel

Alcohol is niet alleen zelf kankerverwekkend, maar kan ook de werking van andere kankerverwekkende stoffen versterken. Sommige stoffen lossen op in alcohol en kunnen daardoor makkelijker door het membraan van onze lichaamscellen dringen en zo meer schade aanrichten [1]. Dit mechanisme speelt ook een rol bij het grotere risico op kanker in de mondholte, keelholte en slokdarm bij mensen die zowel drinken als roken, zie Alcoholgebruik, roken en kanker.

Oestrogeen

Verhoogde oestrogeenniveaus in het bloed kunnen mogelijk het risico op borstkanker vergroten [10]. Er zijn aanwijzingen dat vrouwen die alcohol drinken gemiddeld hogere oestrogeenconcentraties in het bloed hebben dan vrouwen die niet drinken [11]. Hoe alcohol de oestrogeenniveaus kan verhogen is nog niet helemaal duidelijk.

Foliumzuur

Foliumzuur draagt normaal gesproken bij aan de aanmaak en een goede structuur van het DNA [12]. Overmatig alcoholgebruik gaat vaak gepaard met een tekort aan foliumzuur en alcoholgebruik beïnvloedt daarnaast ook de opname en afbraak van foliumzuur. Hierdoor kan de werking van foliumzuur verstoord raken en kan er schade aan het DNA ontstaan [13,14]. Studies wijzen erop dat een tekort aan foliumzuur het risico op kanker vergroot [12,13].

Genetische aanleg

Er zijn verschillende enzymen die een rol spelen bij de afbraak van alcohol, zoals ADH, ALDH en CYP2E1 (Zie ook Opname en afbraak van alcohol in het lichaam). Genetische verschillen in deze enzymen kunnen invloed hebben op de werking ervan. Sommige variaties kunnen zorgen voor een ophoping van aceetaldehyde, bijvoorbeeld doordat alcohol sneller wordt omgezet of doordat de aceetaldehyde langzamer wordt afgebroken. Door ophoping kan de aceetaldehyde meer schade aanrichten [15].

Daarnaast kan alcohol een rol spelen bij het aan- en uitzetten van bepaalde genen. Dit noemen we epigenetische veranderingen. Dit kan bijvoorbeeld de aanmaak van antioxidanten remmen en het risico op oxidatieve stress wordt vergroten [14].

Afweersysteem

Normaal gesproken zorgt het afweersysteem ervoor dat de groei van kanker geremd wordt. Alcohol kan de werking van het afweersysteem onderdrukken, wat de groei en verspreiding van tumorweefsel kan versnellen. Dit zou betekenen dat er sneller uitzaaiingen kunnen ontstaan [1, 16].

Aanmaak bloedvaten

Dierstudies hebben laten zien dat bij de afbraak van alcohol een eiwit vrijkomt dat de groei van bloedvaten en weefsel stimuleert. Op deze manier zou alcohol ook kunnen bijdragen aan de aanmaak van nieuwe bloedvaten rond een tumor. De tumor wordt zo beter voorzien van voedingsstoffen, waardoor deze sneller kan groeien [1, 16].

Levercirrose

Langdurig overmatig alcoholgebruik kan levercirrose veroorzaken. Bij levercirrose wordt gezond leverweefsel beschadigd en vervangen door littekenweefsel. Littekenweefsel kan niet meer herstellen. Levercirrose geeft een vergroot risico op leverkanker [1, 4]. Zie ook Alcohol en de lever.

Overgewicht

Alcohol is een bron van energie en kan leiden tot het ontwikkelen van overgewicht [17]. Er is krachtig bewijs dat overgewicht en obesitas gerelateerd zijn aan de ontwikkeling van twaalf verschillende soorten kanker [18]. Lees meer over de relatie tussen alcohol en het gewicht in het dossier Alcohol en gewicht.