Alcohol en dementie

Alcohol en dementie

Dementie is een verzamelnaam voor ruim vijftig ziekten waarbij de hersenen problemen krijgen met het verwerken van informatie [1]. Bij dementie gaan de zenuwcellen of de verbindingen tussen de cellen kapot. Symptomen van dementie zijn onder andere geheugenproblemen en problemen met denken en taal [1]. Handelingen worden moeilijker en iemand verliest langzaam de regie over zijn of haar leven.

De ziekte van Alzheimer is de meest voorkomende vorm van dementie, maar er zijn ook andere vormen, zoals vasculaire dementie en dementie met Lewy-lichamen [1]. We maken in deze tekst geen onderscheid tussen de verschillende vormen van dementie, met uitzondering van alcoholgerelateerde dementie (Alcohol Related Dementia of ARD). Lees meer over de verschillende soorten dementie op de website van Alzheimer Nederland.

Tegenstrijdige uitkomsten

Het verband tussen alcohol en de ontwikkeling van dementie is complex. Zo laten meerdere onderzoeken zien dat zowel niet drinken als  overmatig of zwaar alcoholgebruik een hoger risico op dementie geven, terwijl matig alcoholgebruik juist een lager risico op dementie geeft [2-5].

Dit wekt de indruk dat matig alcoholgebruik kan beschermen tegen dementie. Toch is dit niet met zekerheid te zeggen. Mogelijk is dit zelfs onjuist en wordt deze uitkomst veroorzaakt door tekortkomingen in de onderzoeksmethodes. Het is dan ook zeker geen reden om alcohol te gaan drinken met als doel om dementie te voorkomen. Daarbij zijn de andere negatieve effecten van het drinken van alcohol vele malen groter.

J-curve: wetenschappelijk fenomeen
In wetenschappelijk onderzoek naar alcoholgebruik worden vaker uitkomsten gevonden die lijken te wijzen op een beschermend effect van matig alcoholgebruik. Dit fenomeen wordt weergegeven met een zogenaamde ‘J-curve’. Er zijn verschillende mogelijke verklaringen voor dit schijnbaar tegenstrijdige effect. (Lees meer over de J-curve in het dossier Alcohol en lichamelijke gezondheid.)

Alcohol Related Dementia (ARD) en dementie op vroege leeftijd

Alcoholgebruik lijkt vooral een rol te spelen bij de ontwikkeling van dementie op vroege leeftijd (jonger dan 65 jaar) [7-10]. Uit onderzoek blijkt dat met name alcoholgerelateerde dementie (Alcohol Related Dementia of ARD) op vroegere leeftijd optreedt dan vasculaire dementie en andere vormen van dementie, waaronder Alzheimer.

ARD is een vorm van dementie die direct door alcohol veroorzaakt wordt. Het is een relatief nieuw begrip en er wordt dan ook nog veel onderzoek naar gedaan [9, 11]. ARD is niet te verwarren met het syndroom van Korsakov. Korsakov wordt veroorzaakt door een tekort aan vitamine B1, wat slechts indirect het gevolg is van langdurig overmatig alcoholgebruik.

Bij ARD lijkt een afname in de witte stof in de hersenen (de uitlopers van de zenuwcellen) een rol te spelen. Dit wordt bevestigd door MRI-onderzoek en autopsie (onderzoek na overlijden) [7]. Daarnaast wordt ook het giftige effect van alcohol op het brein genoemd als mogelijke verklaring. Alcohol verstoort namelijk de werking van de hersencellen of laat ze afsterven, met als gevolg verlies van cellen in verschillende delen van de hersenen. Denk bijvoorbeeld aan de hippocampus (geheugengebied), de hypothalamus (besturing van het hormonale systeem) en het cerebellum (kleine hersenen) [11].

Uit ander onderzoek blijkt dat bij mensen met een stoornis in het alcoholgebruik het breinvolume is gekrompen vergeleken met de gemiddelde bevolking. Het gaat hier dan met name om de grijze stof in de hersenen (de zenuwcellen) die afneemt. Daarnaast zorgt matige, overmatige of zware alcoholconsumptie voor atrofie (afname van hersencellen) van de hippocampus [12, 13]. Hoewel deze vormen van alcoholgebruik niet meteen tot dementie hoeven te leiden, is deze uitkomst wel een aanwijzing voor het schadelijke effect van alcohol op het brein.

Dagelijks of onregelmatig drinken

Ook de verdeling van het alcoholgebruik over de week heeft effect op de relatie tussen alcohol en dementie. Zo blijkt uit een onderzoek onder 72-plussers dat degenen met een lage dagelijkse inname van alcohol (maximaal 1 glas per dag) een lager risico lopen om dementie te ontwikkelen dan degenen met een onregelmatige, hogere inname (meerdere keren per week meer dan 2 glazen op één dag) [6].

Conclusie

Kort gezegd is de relatie tussen alcoholgebruik en dementie complex. Overmatig en zwaar drinken is in meerdere onderzoeken gelinkt aan dementie, maar de relatie tussen matig drinken en een mogelijk beschermend effect is nog ongewis. Onderzoek zal hierover in de toekomst meer uitsluitsel moeten geven. Alcoholgerelateerde dementie is een relatief nieuw begrip voor een vorm van dementie die direct door alcohol lijkt te worden veroorzaakt. Ook hier zal toekomstig onderzoek meer verheldering moeten gaan bieden.

Nieuws

• Mendeliaanse randomisatie onderzoek: relatie tussen roken, alcohol- en koffiegebruik en de ziekte van Parkinson20 okt 2021
• Cross-sectioneel onderzoek: voorschrijven van thiamine bij alcoholgerelateerde bezoeken aan de Spoedeisende Hulp (SEH) in de Verenigde Staten31 mrt 2021

Referenties

1. Alzheimer’s Association. (2016). Alzheimer’s association report 2016. Alzheimer’s and Dementia, 12: 459-509.
2. Gutwinski, S., Schreiter, S., Priller, J., Henssler, J., Wiers, CE., Heinz, A. (2019). Drink and Think: Impact of Alcohol on Cognitive Functions and Dementia – Evidence of Dose-Related Effects. Pharmacopsychiatry, 51(4), 136-143.
3. Ilomaki, J., Jokanovic, N., Tan, EC., Lonnroos, E. (2015). Alcohol Consumption, Dementia and Cognitive Decline: An Overview of Systematic Reviews. Current Clinical Pharmacology, 10(3), 204-212
4. Rehm, J., Hasan, O. S., Black, S. E., Shield, K. D., & Schwarzinger, M. (2019). Alcohol use and dementia: a systematic scoping review. Alzheimer's Research & Therapy, 11(1), 1-11.
5. Sabia, S., Fayosse, A., Dumurgier, J., Dugravot, A., Akbaraly, T., Britton, A., ... & Singh-Manoux, A. (2018). Alcohol consumption and risk of dementia: 23 year follow-up of Whitehall II cohort study. BMJ, 362.
6. Koch, M., Fitzpatrick, A. L., Rapp, S. R., Nahin, R. L., Williamson, J. D., Lopez, O. L., ... & Sink, K. M. (2019). Alcohol consumption and risk of dementia and cognitive decline among older adults with or without mild cognitive impairment. JAMA Network Open, 2(9), e1910319-e1910319.
7. Wiegmann, C., Mick, I., Brandl, E. J., Heinz, A., & Gutwinski, S. (2020). Alcohol and Dementia - What is the Link? A Systematic Review. Neuropsychiatric disease and treatment, 16, 87-99. https://doi.org/10.2147/NDT.S198772
8. Draper, B., Karmel, R., Gibson, D., Peut, A., Anderson, P. (2011). Alcohol-related cognitive impairment in New South Wales hospital patients aged 50 years and over. Australian and New Zealand Journal of Psychiatry, 45(11), 985-992.
9. Schwarzinger, M., Pollock, B. G., Hasan, O. S., Dufouil, C., Rehm, J., Baillot, S., ... & Luchini, S. (2018). Contribution of alcohol use disorders to the burden of dementia in France 2008–13: a nationwide retrospective cohort study. The Lancet Public Health, 3(3), e124-e132.
10. Cheng, C., Huang, CL., Tsai, CJ., Chou, PH., Lin, CC., Chang, CK. (2017). Alcohol-related Dementia: A systemic Review of Epidemiological Studies. Psychosomatics, 58(4), 331-342.
11. Ridley, NJ., Draper, B., Withall, A. (2013). Alcohol-related dementia: an update of the evidence. Alzheimers Research Therapy, 5(1): 3.
12. Verbaten, M. N. (2009). Chronic effects of low to moderate alcohol consumption on structural and functional properties of the brain: beneficial or not? Human Psychopharmacology: Clinical and Experimental, 24(3), 199-205.
13. Topiwala, A., Allan, C. L., Valkanova, V., Zsoldos, E., Filippini, N., Sexton, C., ... & Kivimäki, M. (2017). Moderate alcohol consumption as risk factor for adverse brain outcomes and cognitive decline: longitudinal cohort study. BMJ, 357, j2353.