Middelengebruik gedaald in praktijk- en voortgezet speciaal onderwijs

Het hoogst is het middelengebruik onder cluster 4-leerlingen, het laagst onder leerlingen met een licht verstandelijke beperking (LVB). Onderwijsprofessionals geven aan behoefte te hebben aan passend lesmateriaal voor cluster 3-scholen en het praktijkonderwijs.

Verder blijkt dat het beschikbare lesmateriaal voor cluster 4-onderwijs veelal niet bekend is bij scholen. Daarnaast ontbreekt het op vrijwel alle scholen aan een integrale aanpak van middelengebruik, dat wil zeggen met aandacht voor beleid, educatie, signaleren en begeleiden en ouderbetrokkenheid. Dit blijkt uit de resultaten van het landelijke EXPLORE-onderzoek van het Trimbos-instituut naar preventie en gebruik van middelen op het praktijkonderwijs en voortgezet speciaal onderwijs (cluster 3 en 4).

Over het EXPLORE-onderzoek
Het EXPLORE-onderzoek is een landelijk onderzoek naar de omvang van middelengebruik onder jongeren in het praktijkonderwijs, voortgezet speciaal onderwijs (cluster 3 en 4), residentiële jeugdzorg en justitiële jeugdinrichtingen. Daarnaast zijn professionals werkzaam in deze scholen of instellingen geïnterviewd om inzicht te krijgen in het gehanteerde beleid en de interventies die zij inzetten omtrent middelenpreventie. Doel van het EXPLORE-onderzoek is gegevens leveren ter onderbouwing en ontwikkeling van een effectieve preventieve aanpak van (problematisch) middelengebruik onder kwetsbare jongeren. De nu gepubliceerde rapportages gaan over scholieren in het praktijkonderwijs en voortgezet speciaal onderwijs (cluster 3 en 4). De resultaten over de jongeren in de residentiële jeugdzorg en justitiële jeugdinrichtingen worden in 2021 gepubliceerd.
Meer informatie over het EXPLORE-onderzoek

Middelengebruik in praktijkonderwijs en cluster 4-onderwijs in 11 jaar gedaald

Sinds het laatste EXPLORE-onderzoek in 2008 is het middelengebruik binnen het praktijkonderwijs en cluster 4-onderwijs in 2019 behoorlijk gedaald. Deze daling is voor alle middelen zichtbaar, met uitzondering van het ooit gebruik van XTC in het praktijkonderwijs. Zo is bijvoorbeeld het percentage leerlingen in het praktijkonderwijs dat ooit gerookt heeft, gedaald van 47% in 2008 naar 21% in 2019. Ook bij het cluster 4-onderwijs is sprake van een daling van 61% naar 31%. Deze bevindingen voor alle middelen zijn grotendeels in lijn met de ontwikkeling binnen het VMBO basis en kaderberoepsgerichte leerweg (VMBO-b).

Middelengebruik onder cluster 4-leerlingen het hoogst

Voor bijna alle middelen geldt dat de prevalentiecijfers onder cluster 4-leerlingen hoger zijn dan in het praktijkonderwijs en VMBO-b. Van de cluster 4-leerlingen heeft bijvoorbeeld 31% ooit gerookt, 20% ooit cannabis gebruikt en 6% heeft ooit XTC gebruik. Deze percentages liggen lager in het praktijkonderwijs (respectievelijk 21%, 7%, 3%) en in het VMBO-b (24%, 10%, 2%). Een uitzondering hierop is alcohol: het alcoholgebruik van cluster 4-leerlingen ligt hoger dan in het praktijkonderwijs, maar komt overeen met dat van leerlingen van het VMBO-b (ooit alcohol gedronken, respectievelijk 46%, 30%, 50%).

Hoewel het gebruik van leerlingen van het praktijkonderwijs overeenkomt met dat van leerlingen van het VMBO-b, wil dit niet zeggen dat het gebruik onder leerlingen van het praktijkonderwijs geen aandacht behoeft. Leerlingen van het VMBO-b gebruiken namelijk relatief veel middelen in vergelijking tot leerlingen van andere onderwijstypen uit het regulier onderwijs.

In vergelijking met cluster 4-leerlingen, hebben cluster 3-leerlingen met een LVB minder ervaring met het ooit gebruik van tabak (22%), alcohol (39%), cannabis (8%), XTC (<1%), lachgas (11%) en waterpijp (18%). Als het cluster 3-onderwijs vergeleken wordt met het regulier onderwijs, ligt het gebruik onder cluster 3-leerlingen doorgaans lager, met uitzondering van het gebruik van tabak en waterpijp, dat vergelijkbaar is.

Aandacht voor middelenpreventie op school nodig

Op maar weinig scholen bleek sprake te zijn van een integrale aanpak van middelenpreventie. Scholen noemden hiervoor verschillende oorzaken waaronder het ontbreken van tijd en budget. Met een integrale aanpak wordt vormgegeven aan alle vier de pijlers van de Gezonde School: beleid, educatie, signaleren en begeleiden en ouderbetrokkenheid. Voorbeelden hiervan zijn de integrale preventieprogramma’s Helder op School en Samen slagen voor het cluster 4-onderwijs en praktijkonderwijs. Onderzoek laat zien dat een dergelijke integrale aanpak het meest effectief is in de preventie van middelengebruik.

Op alle onderwijstypen wordt aangegeven dat passend lesmateriaal ontbreekt. Voor het cluster 3-onderwijs is dit materiaal inderdaad niet beschikbaar en voor het praktijkonderwijs is het lesmateriaal verouderd. Voor cluster 4-onderwijs zijn echter wel lesprogramma’s beschikbaar, maar deze blijken dus niet of nauwelijks bekend te zijn bij de scholen.

Een deel van de geïnterviewde onderwijsprofessionals gaf aan dat middelengebruik niet voorkomt. Uit de uitkomsten van het vragenlijstonderzoek onder leerlingen valt echter af te leiden dat deze constatering vermoedelijk niet terecht is. Mogelijk hebben zij hier minder zicht op doordat medewerkers veelal niet getraind zijn in het herkennen van signalen van middelengebruik. 

Het is belangrijk dat voor cluster 3- en praktijkonderwijs nieuw en passend lesmateriaal wordt ontwikkeld. Voor cluster 4-onderwijs zou het beschikbare aanbod beter onder de aandacht kunnen worden gebracht van de scholen. Daarnaast zouden scholen beter gefaciliteerd en gestimuleerd kunnen worden om een integrale aanpak in te voeren.  

Factsheets & Rapporten

Cluster 3 onderwijs

Download de factsheet

Praktijk- en Cluster 4 onderwijs

Download de factsheet

Cluster 3 & 4 en praktijkonderwijs

Download het rapport

Praktijk- en Cluster 4 onderwijs

Download het rapport

Drugspreventiebrief Tweede Kamer

Met een vandaag verstuurde brief van het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport aan de Tweede Kamer zijn ook verschillende rapporten en onderzoeken van het Trimbos-instituut meegestuurd en openbaar geworden. Lees de kamerbrief voor het totaaloverzicht.