Gezondheidsverschillen verkleinen binnen je gemeente? Focus óók op middelenpreventie bij kwetsbare groepen (deel 2)

8 oktober 2024

Veel gemeenten werken aan het verkleinen van gezondheidsverschillen. Dit maakt hun beleid eerlijker en rechtvaardiger. Bovendien sluit het aan bij het landelijke beleid. Minder bekend is dat je met lokale alcohol-, tabak- en drugspreventie óók kunt werken aan het verkleinen van gezondheidsverschillen. Het vraagt om een preventief beleid waarbinnen kwetsbare groepen extra aandacht krijgen. Dit gaat dus verder dan preventie ‘voor iedereen’. Het ontwikkelen van dit beleid vraagt meer maatwerk, maar is niet onmogelijk. Bovendien krijg je er veel voor terug: je zet in op groepen waar de meeste gezondheidswinst te behalen valt.

In deel 2 van deze blogserie over middelenpreventie in gemeenten leggen we uit wat we bedoelen met de term kwetsbare groepen, waarom middelenpreventie voor kwetsbare groepen belangrijk is en wat dit betekent voor middelenpreventie door gemeenten. Lees hier deel 1: ‘Gemeenten zijn de motor voor drugspreventie’

Wat bedoelen we met kwetsbare groepen voor middelenpreventie?

Bij sommige groepen in de samenleving is de kans op (problemen door) middelengebruik groter dan in andere groepen. Dit komt door een opeenstapeling van risicofactoren bij de persoon zelf en in hun sociale omgeving. Denk hierbij aan: het gezin en de buurt waar iemand opgroeit, het inkomen dat iemand heeft, de zwaarte van diens beroep, etc. We spreken in deze context ook vaak over sociale determinanten: de omstandigheden waarin mensen leven, werken en opgroeien.

Bij kwetsbare groepen is er sprake van sociale benadeling, beperkte individuele keuzevrijheid en/of minder toegang tot preventie en zorg. Extra aandacht voor middelenpreventie gericht op kwetsbare groepen draagt bij aan het verkleinen van gezondheidsverschillen.

Zie hieronder een aantal voorbeelden van kwetsbare groepen voor middelenpreventie.

Mensen met minder welvaart, lager opleidingsniveau en minder arbeidsdeelname (lage SES-WOA).
Mensen die verblijven in een instelling
Mensen zonder dak of thuis
Jongeren die spijbelen, thuiszitten of voortijdig schoolverlaten
Leerlingen cluster-4 onderwijs, praktijkonderwijs, VMBO-B
Mensen die in aanraking komen met politie of justitie
Kinderen van ouders met psychische problemen of verslaving
Mensen met een licht verstandelijke beperking (LVB)
Mensen met psychische problemen
Mensen die werken onder zware arbeidsomstandigheden

N.B.1: het kan voor iedere groep om zowel jeugd als (jong)volwassenen gaan. N.B. 2: deze lijst is niet compleet. Er zijn ook andere kwetsbare groepen voor middelenpreventie.

Waarom is middelenpreventie voor kwetsbare groepen belangrijk?

Het is rechtvaardig. Kwetsbare groepen profiteren in vergelijking met de rest van de populatie minder van universele preventie gericht op iedereen. Wanneer een beleid alleen inzet op universele preventie kan dit zelfs zorgen voor een toename van gezondheidsverschillen omdat sommige groepen hier wel van profiteren en andere niet. Denk bijvoorbeeld aan een website of een informatiebijeenkomst over opvoeding en middelengebruik die vooral wordt bezocht door theoretisch opgeleide ouders die voldoende tijd en energie hebben om zich hierin te verdiepen.
De tijd is rijp, urgentie neemt toe. Er is maatschappelijke urgentie om iets te doen aan de grote gezondheidsverschillen die er in Nederland bestaan. Dit blijkt uit verschillende nota’s en adviesrapporten die hier de afgelopen jaren over naar buiten zijn gebracht. Extra aandacht voor kwetsbare groepen past bij deze ontwikkeling om in beleid rekening te houden met gezondheidsverschillen.
Meer gezondheidswinst door betere focus. Doordat de kans op schade door gebruik bij kwetsbare groepen groter is, valt er ook meer gezondheidswinst te halen. Door te weten op welke groepen je wilt inzetten, krijg je gerichter en efficiënter impact van je beleid.

Tips voor beleidsmakers om te komen tot middelenpreventie voor kwetsbare groepen

Bekijk welke groepen specifiek binnen jouw gemeente kwetsbaar zijn voor problemen door middelengebruik.
Leer de professionals om de kwetsbare groepen heen kennen. Wat zijn hun signalen en expertise? Denk niet te smal over welke professionals en organisaties het gaat. De preventiewerker, jongerenwerker en docent zijn vaak duidelijk, maar ook andere groepen professionals en mensen in informele netwerken zijn net zo belangrijk. Denk aan: vrijwilligers bij welzijnsorganisaties, kerken en moskeeën, buurtcoaches, huisartsen, en sociale wijkteams. Het is belangrijk deze personen in het oog te hebben en te verbinden.
Denk systematisch na over op welke groep(en) je het eerste gaat inzetten. De tool Middelenpreventie voor kwetsbare groepen helpt hierbij. Je kunt nu eenmaal niet voor alle groepen tegelijk aan de slag. Betrek de professionals hierbij. Zij kunnen helpen bij prioritering door het aanleveren van hun signalen en eventuele cijfers.
Faciliteer de samenwerking tussen verschillende professionals en organisaties: organiseer een werksessie en maak daar afspraken over hoe je samen middelenpreventie voor deze groep gaat verstevigen (zie ook blog 1).
Leg de gemaakte afspraken vast in een integrale aanpak, kijk voor een voorbeeld hiervan naar het Modelplan lokaal drugspreventiebeleid.

Tool middelenpreventie voor kwetsbare groepen

Om beleidsmakers te ondersteunen bij het volgen van bovenstaande tips (en meer!) ontwikkelden we de ’Tool Middelenpreventie voor kwetsbare groepen’. Deze interactieve pdf informeert over de verschillende kwetsbare groepen en legt uit hoe je in kaart kunt brengen met welke groepen je aan de slag wilt en welke professionals je daarbij moet betrekken. Bij deze tool hoort ook achtergrondinformatie en een ‘explainer video’ over hoe je deze tool kunt gebruiken.

Deze blog is deels gebaseerd op dit essay: Mohle, M., & Spronk, D. (2023). Alcohol-en drugspreventie voor kwetsbare groepen: hoe kan het beter? Tijdschrift Verslaving & Herstel, 3(1).

Heeft u vragen of opmerkingen n.a.v. deze blog of de tool middelenpreventie voor kwetsbare groepen? Neem dan contact op met: Marjan Möhle mmohle@trimbos.nl of Desirée Spronk dspronk@trimbos.nl

Meer lezen?

Interactieve pdf ‘tool middelenpreventie voor kwetsbare groepen’: Tool middelenpreventie voor kwetsbare groepen – Trimbos-instituut – Trimbos-instituut

Digitale factsheet middelenpreventie voor kwetsbare groepen: Middelenpreventie voor kwetsbare groepen – Trimbos-instituut

Mohle, M., & Spronk, D. (2023). Alcohol- en drugspreventie voor kwetsbare groepen: hoe kan het beter?. Tijdschrift Verslaving & Herstel, 3(1). Alcohol- en drugspreventie voor kwetsbare groepen: hoe kan het beter? | Tijdschrift Verslaving & Herstel (tijdschriftverslavingherstel.eu)

Broeders, D., Das, D., Jennissen, R., Tiemeijer, W., & De Visser, M. (2018). Van verschil naar potentieel: een realistisch perspectief op de sociaaleconomische gezondheidsverschillen. WRR-Policy Brief, 7, 1-46. Van verschil naar potentieel. Een realistisch perspectief op de sociaaleconomische gezondheidsverschillen | Policy Brief | WRR

Rapport van Movisie en Verwey-Jonker met o.a. wat lokale overheden kunnen doen aan het versterken van de sociale basis. De sociale basis versterken, investeren in de toekomst | Movisie

Desirée Spronk

Wetenschappelijk medewerker Alcohol

Profiel en contact

Marjan Möhle

Projectleider Open & Alert