Het effect van 3 jaar corona op de mentale gezondheid van kwetsbare groepen

Afgelopen vrijdag heeft het kabinet besloten om alle coronamaatregelen af te schaffen. De coronapandemie en de genomen maatregelen die begonnen in maart 2020 hebben grote gevolgen gehad voor de Nederlandse bevolking. Naast dat het coronavirus effect had op de fysieke gezondheid, hadden de coronamaatregelen ook invloed op de mentale gezondheid van veel Nederlanders. Maar niet alle bevolkingsgroepen waren even kwetsbaar óf even zichtbaar.

Over GECK OP U

In september 2020 startte het project GECK OP U, een initiatief van verschillende organisatieswaaronder het UMC Utrecht en het Trimbos-instituut. In dit project werd gekeken naar de gezondheidseffecten van de coronatijd op verschillende groepen inwoners in kwetsbare posities in drie wijken: Vollenhove in Zeist, en de Binnenstad en Overvecht in Utrecht.

Om terug te blikken op dit project en op wat drie jaar coronapandemie én de bijkomende maatregelen betekenden voor de mentale gezondheid van kwetsbare bevolkingsgroepen, zijn wij in gesprek gegaan met Jeroen van Baar, onderzoeker mentale gezondheid en preventie, en Laura Shields-Zeeman, programmahoofd mentale gezondheid en preventie.

Wat was voor jullie de reden om aan GECK OP U deel te nemen?

Laura: “Veel onderzoek richt zich op de cijfers over hoe het gaat met de mentale gezondheid van de Nederlandse bevolking. ‘Dat gebeurde ook in GECK OP U. Maar wat het GECK OP U-onderzoek eraan toevoegde, was ook een kwalitatieve en daardoor meer persoonlijke bril die inzicht geeft in waarom en hoe verschillende bevolkingsgroepen een verschillend effect op hun mentale gezondheid hebben ervaren tijdens de pandemie. Bovendien belicht het de uitdagingen die kwetsbare groepen ondervinden op het gebied van hulp en ondersteuning.”

Jeroen: “Bij het consortium, waaraan naast onderzoekers en gemeenten ook sociale organisaties zoals Meetellen in Utrecht en Stichting Al Amal meewerkten, leefde het besef dat de meest kwetsbare burgers vaak niet voldoende worden meegenomen in onderzoek. Denk bijvoorbeeld aan mensen die laaggeletterd zijn of waar sprake is van een taalbarrière. Ook deze groepen hebben we gesproken in het kader van GECK OP U. Dat had voor ons een duidelijke meerwaarde, omdat je zo een completer beeld opbouwt van de impact van corona.”

Corona had voor de ene persoon veel effecten, terwijl de andere in het dagelijks leven geen hinder ervaarde. Waarom zagen we hierin een verschil?

Jeroen: “Uit onze interviews binnen het GECK OP U onderzoek bleek dat verschillende groepen mensen in Utrecht en Zeist op verschillende manieren zijn geraakt in hun (mentale) gezondheid. De coronatijd was bijvoorbeeld extra moeilijk als je was geraakt op het gebied dat wij de “sociale determinanten” van gezondheid noemen: leefomstandigheden zoals sociaal contact, huisvesting en inkomen. Ook mensen die in een transitiefase van hun leven zaten, waren extra kwetsbaar. Denk aan mensen die net op zichzelf wonen of net gingen studeren of werken, maar ook mensen die een reïntegratietraject volgden vanuit de ggz. 

Wat hierbij opviel is dat sommige ouderen die we spraken juist relatief weinig veranderingen in hun leven hadden ervaren. Dit kwam doordat de coronapandemie en de maatregelen geen of minimale invloed hadden op hun huisvesting, inkomen en sociale netwerken, hoewel ze hun familie natuurlijk wel veel minder konden zien. Deze groep mensen had ook een goed ontwikkeld relativeringsvermogen en had door al deze dingen samen minder last van schommelingen in hun mentale gezondheid. Deze resultaten helpen om algemene trends in de populatie te duiden.”

Welke resultaten van het GECK OP U onderzoek waren het meest merkwaardig?

Jeroen: “Een van de kernbevindingen van het onderzoek was dat jongvolwassenen zelden als kwetsbaar werden gezien, tót corona. Deze groep zag zichzelf ook niet als kwetsbaar, en zocht daardoor niet snel naar hulp zoals financiële of sociaaleconomische ondersteuning terwijl ze dat misschien wel nodig hadden tijdens de coronapandemie. Deze groep werd pas later of té laat zichtbaar voor verschillende instanties.”

Laura: “Er zijn veel onderzoeken die focussen op de cijfers over hoe het gaat met de mentale gezondheid van de Nederlandse bevolking. Wat het GECK OP U onderzoek toevoegt is ook een kwalitatieve en daardoor meer persoonlijke bril die inzicht geeft in waarom en hoe verschillende bevolkingsgroepen een verschillend effect op hun mentale gezondheid hebben ervaren tijdens de pandemie. Bovendien belicht het de uitdagingen die kwetsbare groepen ondervinden op het gebied van hulp en ondersteuning.”

Wat viel op als je kijkt naar het gebruik van hulp en ondersteuning in coronatijd?

Jeroen: “Een van de kernbevindingen van het onderzoek was dat jongvolwassenen tussen de 25 en 40 jaar oud in de Utrechtse Binnenstad zelden als kwetsbaar werden gezien, tót corona. Deze groep zag zichzelf ook niet als kwetsbaar, en zocht daardoor niet snel naar hulp zoals financiële of sociaaleconomische ondersteuning terwijl ze dat misschien wel nodig hadden tijdens de coronapandemie. Deze groep werd pas later of té laat zichtbaar voor verschillende instanties. 

Andersom spraken we een groep mensen met psychiatrische aandoeningen, die ineens veel minder toegang hadden tot zorg en ondersteuning die wel nodig was. Ook op het gebied van zorg en ondersteuning liep de impact van corona dus uiteen tussen bevolkingsgroepen. Er is echt maatwerk nodig om dat in de toekomst op te lossen.”

“Sommige mensen hadden al hun spaargeld opgemaakt voordat ze bij de gemeente aanklopten voor financiële ondersteuning. Deze groep moest echt leren om om hulp te vragen.” 

Wat hebben we geleerd van het effect dat de coronapandemie had op de mentale gezondheid?

Laura: “We hebben bijvoorbeeld inzicht gekregen in wat de effecten zijn van het (langdurig) sluiten van scholen op het mentaal welzijn van de bevolking. Daarnaast zien we nu ook het belang om werkdruk en stress aan te pakken bij eerstelijnswerkers, en hoe belangrijk bestaanszekerheid is voor de mentale gezondheid. Concluderend betekent het dat we de nadelige effecten van deze situaties op onze mentale gezondheid beter begrijpen. Hopelijk kunnen we die inzichten gebruiken om nog vroegere en betere beslissingen te nemen.

We wisten al voor de coronapandemie dat sociale determinanten beïnvloedt mentale gezondheid, en dat niet iedereen een crisissituatie zoals de pandemie op dezelfde manier heeft ervaren. Mensen met bestaande sociale en economische risico’s hadden een nog grotere kans op bijvoorbeeld mentale klachten en minder veerkracht.”

Hoe gaat we, nu de coronapandemie voorbij is, verder met de resultaten uit het onderzoek?

Jeroen: “Het onderzoek dat we deden tijdens de coronapandemie bevestigt inderdaad hoe belangrijk sociale determinanten zijn voor mentale gezondheid. Niet alleen was het virus fysiek schadelijk, maar het bracht ook veel veranderingen in het leven met zich mee. Die veranderingen in de organisatie en de stabiliteit van het leven veroorzaakten mentale klachten. Dit laat zien hoe belangrijk het is om de randvoorwaarden voor mentale gezondheid te waarborgen. Het gaat daarbij vaak niet om individuele factoren, maar juist om factoren in de leefomgeving. Dit inzicht nemen we mee in al ons werk bij Trimbos.

Ook zagen we dat er kansen waren voor bijvoorbeeld de wijk zelf. Uit de interviews kwam naar voren dat mensen vragen om meer verbinding in de wijk. Daarnaast werd er gepleit voor meer toegankelijkheid van de overheid, bijvoorbeeld middels een centraal aanspreekpunt of loket. Zo moet het makkelijker worden voor burgers om hulp te vragen en creëer je een veerkrachtig systeem. Deze bevindingen hebben we gepresenteerd aan bewoners, professionals en beleidsmakers in Utrecht en Zeist, en we beraden ons op manieren om hun hierbij nog concreter te ondersteunen.”

Hoe kunnen wij komende jaren werken aan het verbeteren van de mentale gezondheid van de Nederlandse bevolking?

Laura: “Door het GECK OP U-project, en door andere projecten die tijdens de pandemie zijn uitgevoerd, hebben we een beter begrip van risicofactoren voor mentale problemen. Daartegenover hebben we meer inzicht in welke factoren kunnen bijdragen aan mentale veerkracht ten opzichte van stressoren en stressvolle omstandigheden. 

Het vinden van concrete manieren om risicofactoren voor mentale problemen te verminderen en meer aandacht te besteden aan het versterken van beschermende factoren voor mentale gezondheid vereist een geïntegreerde aanpak. Hierbij is het cruciaal om belanghebbenden in alle sectoren te betrekken, die de lokale behoeften en realiteit weerspiegelen.”

“De coronapandemie laat zien hoe belangrijk het voorkomen van mentale klachten is, en hoe een gezonde sociaaleconomische omgeving hier aan bijdraagt.”

Meer informatie

Het project GECK OP U werd uitgevoerd door het UMC Utrecht, het Trimbos-instituut, gemeente Utrecht, gemeente Zeist, GGD regio Utrecht, Nivel, Pharos, Meetellen in Utrecht en Stichting Al Amal. Het onderzoek werd gefinancierd door ZonMw.

Over ZonMw: ZonMw staat voor een goede gezondheid, preventie en zorg voor iedereen, en kwetsbare groepen in het bijzonder. Daar werken we aan door samen met wetenschap en praktijk te investeren in projecten, experimenten, onderzoek en ontwikkeling om van te leren wat werkt en zo bij te dragen aan oplossingen. ZonMw doet dit vanuit drie kernactiviteiten: programmeren en financieren, stimuleren van impact en signaleren.

> Lees meer over het GECK OP U onderzoek

> Bezoek de website van MentaalVitaal

> Bekijk de projectpagina van GECK OP U bij ZonMw