Wat de school kan betekenen voor jonge mantelzorgers

Gemiddeld is één op de vier kinderen een jonge mantelzorger. Deze week is het de Week van de Jonge Mantelzorger. Daarin staat centraal hoe je jonge mantelzorgers herkent en kunt steunen. Maar wat is eigenlijk de situatie van deze kinderen?

Jonge mantelzorgers vormen een diverse groep

Een deel van deze kinderen groeit op met een ouder die kampt met psychische problemen, verslavingsproblemen of een verstandelijke beperking. Elk probleem en elke beperking heeft eigen kenmerken en uit zich anders. Daarom verschilt de impact van deze problemen in ieder gezin en voor elk kind. Onderzoek laat zien dat kinderen die opgroeien met een ouder met deze problemen of beperkingen een grotere kans hebben om last te krijgen van mentale klachten.

Het is belangrijk dat je als onderwijsprofessional op de hoogte bent van de thuissituatie, zodat deze kinderen passende ondersteuning kunnen krijgen. Je kunt veel voor ze betekenen door de signalen op tijd te herkennen.

Hoe herken je de signalen?

Niet elk kind laat dezelfde signalen zien. Als onderwijsprofessional kan het daarom lastig zijn om jonge mantelzorgers te herkennen. Zo merk je aan sommige kinderen weinig of helemaal niets. Zij doen bijvoorbeeld erg hun best op school en vallen daardoor niet op. Andere kinderen laten juist gedragsproblemen zien. Verder voelen kinderen zich vaak heel loyaal naar hun ouders, waardoor zij de problemen thuis verbloemen. Toch zijn er een aantal specifieke zaken waar je alert op kunt zijn.

Kinderen ondersteunen hun ouders en nemen zorgtaken over

Jonge mantelzorgers hebben verantwoordelijkheden die niet bij hun leeftijd passen. Dat noemen we parentificatie. Ze nemen bijvoorbeeld zorgtaken over of ondersteunen hun ouders teveel emotioneel. Dat gaat ten koste van hun eigen ontwikkeling. Voor jonge mantelzorgers kan school een veilige omgeving zijn waar ze gewoon kind kunnen zijn.

“Ik voelde me eenzaam, omdat ik me schuldig voelde dat ik geen liefde voelde voor mijn moeder, en dat ik me verantwoordelijk voelde voor het gezin, omdat mijn moeder het allemaal niet aankon. Ik deed ook al de administratie (stiekem) vanaf mijn 12de.” – Kind van een ouder met een verstandelijke beperking

“Bij mij kwam de parentificatie, naast de gebruikelijke uitingsvormen, naar voren in de vorm van altijd huiswerk maken, goede cijfers halen en veel op school aanwezig zijn. Hierdoor hoefden mijn ouders zich in ieder geval niet druk te maken over mijn cijfers. Daarnaast was ik ook vaak moe omdat ik ‘s nachts slecht sliep door de zorgen en kon ik tijdens de les erg afwezig zijn.” – Kind van een ouder met psychische problemen

Schaamte- en schuldgevoelens

Jonge mantelzorgers hebben vaak een sterk verantwoordelijkheidsgevoel. Daarnaast hebben deze kinderen vaak last van schaamte- en schuldgevoelens. Kinderen denken al snel dat zij de oorzaak zijn van de problemen van de ouders. Andere signalen die vaak voorkomen zijn een negatief zelfbeeld, geen vriendjes of vriendinnetjes mee naar huis nemen, langer op school blijven of te laat op school komen.

“Ik probeerde zo min mogelijk op te vallen. Ik was het stille, teruggetrokken kind.” – Kind van een ouder met een verstandelijke beperking

Tips voor onderwijsprofessionals

School kan een beschermende omgeving zijn voor jonge mantelzorgers. Een veilige plek, waar ze zich gehoord en gezien voelen. En waar zij prettig contact hebben met leeftijdsgenoten en onderwijsprofessionals. In jouw rol is het belangrijk om ‘achter het gedrag’ te kijken: wat is de reden dat deze leerling te laat komt, na schooltijd op school blijft of het huiswerk niet heeft gemaakt? Laat het kind zien dat je daar oog voor hebt.

“Stel je verwachtingen van het kind niet omlaag bij, want de kinderen hebben nog steeds veel in hun mars op school. Blijf ze juist wel uitdagen, want die afleiding is fijn.” – Kind van een ouder met psychische problemen

Adviezen van de jonge mantelzorgers zelf

Voor het rapport “Hoor je mij wel” sprak de Kinderombudsman met kinderen van ouders met een ziekte, verslaving of beperking. De kinderen adviseerden onder andere het volgende:

• Wees alert op signalen dat het thuis niet goed gaat en wacht niet te lang met actie ondernemen.
• Heb oog voor ons en onze behoeften, ook al ben je niet onze hulpverlener. Laat ons voelen dat we niet alleen staan en zorg dat ook wij ondersteuning krijgen.
• Zie ons als een gewoon kind in een moeilijke situatie en niet als een moeilijk kind.

Wat kan de school betekenen?

Het herkennen van signalen en bieden van ondersteuning rust niet alleen op de schouders van onderwijsprofessionals. Dat vraagt om een schoolbrede aanpak, waarbij alle lagen in de school aan de slag gaan.  Denk bijvoorbeeld aan vragen als:

• Hoe komen we er op onze school achter hoe het met leerlingen gaat? Bijvoorbeeld door terugkerende check-ins, mentorgesprekken en groeten bij de deur. En hoe is het contact met ouders?
• Welk signaleringsinstrument gebruiken we? Wat levert dit op, en wat doen we met de informatie?
• Wat hebben onze leerkrachten en docenten nodig om goed te kunnen signaleren? Denk aan deskundigheidsbevordering, training en intervisie.
• Hoe werken we samen met (zorg)partners, zoals de preventie-afdelingen van ggz- en verslavingszorg, wijkteams en welzijnswerk? Wat kunnen zij betekenen in eventuele scholing en ondersteuning?

Laten we er zo samen voor zorgen, dat jonge mantelzorgers zich gehoord en gezien voelen. Wil je meer informatie over hoe je kunt werken aan welbevinden op school? Bekijk dan de website.

Over deze blog

Het Trimbos-instituut partner is van de Strategische Alliantie Jonge Mantelzorg. Deze blog is een kennisbundeling vanuit verschillende expertises. De inhoud is tot stand gekomen in samenwerking met:

• Vera Ramaker, wetenschappelijk medewerker Mentale gezondheid  & Preventie, expertise Kinderen van ouders met psychische problemen, verslavingsproblemen en/of (licht) verstandelijke beperking.
• Anne Mooij, projectmedewerker Jeugd, expertise Kinderen van ouders met een (licht) verstandelijke beperking.

Handige hulpmiddelen ­­

Signalen herkennen

• KOPP/KOV: Signalen per leeftijdscategorie
• KOVB: Signalenkaart 4 – 12 jaar
• KOVB: Signalenkaart 12 – 18 jaar

Gesprek met de ouder en/of het kind

• Gesprekstool: In gesprek met een ouder met een LVB en het kind
• Werkkaart: Hoe ga je om met KOPP/KOV op school?
• Werkkaart: Hoe praat je met ouders over ouderschap?
• Informatieboekjes KOPP/KOV: De boekjes voor kinderen en ouders bevatten informatie, ervaringsverhalen, tips, websites en interactieve opdrachten.

Meer informatie

• koppkov.nl
• kovb-info.nl