Voor ik probeer daarop een antwoord te vinden, eerst de vraag: wat zijn ‘alcoholvrije dranken’? Het lijkt logisch: dranken zonder alcohol. De werkelijkheid is ingewikkelder. Zo bestaat er geen wettelijke definitie voor de term ‘alcoholvrij’, maar wel voor de term ’alcoholvrij bier’. De Nederlandse Warenwet heeft vastgelegd dat ’alcoholvrij bier’ alleen mag worden gebruikt voor bieren met niet meer dan 0,1% alcohol. Alcoholvrij bier is dus niet altijd een drank zonder alcohol en staat niet gelijk aan 0.0. Een subtiel verschil voor velen, een groot verschil voor risico- en kwetsbare groepen. Denk daarbij aan jongeren, vrouwen die zwanger willen worden, zijn of borstvoeding geven of mensen met (ex)verslavingsproblematiek. Daarover straks meer. Voor nu hanteer ik de definitie van het Expertisecentrum Alcohol: ‘alcoholvrije dranken zijn alcoholvrije varianten van dranken die normaal gesproken alcohol bevatten, zoals alcoholvrij bier, alcoholvrije wijn en alcoholvrije cocktails’.

We weten vrijwel niets over de effecten van het gebruik van alcoholvrije dranken op het alcoholgebruik – Carmen Voogt

Positieve kanten van alcoholvrije dranken

Alcoholvrije dranken kunnen een goed alternatief zijn voor volwassenen in situaties waar alcohol wordt gedronken, zoals tijdens een etentje of na het sporten. Als volwassenen kiezen voor alcoholvrije dranken in situaties waar zij anders alcohol drinken, dan is dat een positieve ontwikkeling. Dit draagt bij aan een vermindering van de schade door alcoholgebruik. Alcoholvrij wordt dan gedronken als vervanging voor alcohol. Het ‘in plaats van’ zou winst betekenen, want hoe minder alcohol je drinkt, hoe kleiner de kans op schade voor jezelf én een ander.

Kennis ontbreekt

Maar vervangen alcoholvrije dranken het gebruik van alcoholhoudende dranken? Of komt het gebruik van alcoholvrij boven op het gebruik van alcohol? De wetenschap geeft mij geen antwoord: we weten vrijwel niets over de effecten van het gebruik van alcoholvrije dranken op het alcoholgebruik in de algemene Nederlandse bevolking, laat staan bij risico- en kwetsbare groepen. Dit blijkt ook uit de recent verschenen Kennisagenda Alcoholpreventie waar kennishiaten en vragen op het gebied van alcoholpreventie in kaart zijn gebracht door experts uit het veld. Alcoholvrij roept veel vragen op: stappen niet-drinkende jongeren door alcoholvrije dranken sneller over op alcohol of juist helemaal niet? Worden alcoholvrije dranken in dezelfde situaties geconsumeerd als waar alcohol wordt gedronken of worden zij ook gebruikt in nieuwe situaties, zoals tijdens het werk of autorijden? En, wat vinden mensen met (ex)verslavingsproblematiek van alcoholvrije dranken? Helpt het hen met het stoppen met drinken of vormen deze dranken juist een trigger voor terugval?

Risico van alcoholvrije dranken: smaak

Als je een product koopt, speelt smaak een belangrijke rol. Afgelopen jaren is er tijd en energie gestoken om de smaak van alcoholvrije dranken, vooral alcoholvrije bieren, zo veel mogelijk te laten lijken op alcoholhoudende dranken. Juist de steeds kleiner wordende ‘smaakkloof’ tussen beide producten kan voor jongeren en mensen met (ex)verslavingsproblematiek risicovol zijn. Want wat als jongeren wennen aan de smaak van alcoholvrije dranken en hierdoor eerder de overstap maken naar alcohol? Dit zagen we eerder met de e-sigaret die als opstapproduct (gateway) diende voor de tabakssigaret¹1 Troelstra, S., Croes, E., Bommelé, J., & Willemsen, M. (2020). Factsheet elektronische sigaretten. Utrecht: Trimbos-instituut.. Of is deze vergelijking te makkelijk gemaakt? En wat als de smaak het risico op terugval bij mensen met (ex)verslavingsproblematiek vergroot, aangezien de beloningsreactie in de hersenen tijdens het drinken van alcoholvrij hetzelfde is als tijdens het drinken van alcohol²Smeets, P. A., & de Graaf, C. (2019). Brain responses to anticipation and consumption of beer with and without Alcohol. Chemical Senses, 44(1), 51-60.? Of is dit onwaarschijnlijk en biedt het hen juist een goed alternatief? Eén ding is zeker: we weten het niet.

Reclame voor alcoholvrije dranken: een risico

Over reclame voor alcoholvrije dranken weten we meer. Zo ligt de nadruk van reclame-uitingen voor alcoholvrije dranken vooral op de thema’s ‘smaak’, ‘nieuwigheid’ en ‘gezond’³De Wit, G. A., Everaars, B., Bilderbeek, B., Visscher, K., Hendrikx, R., & Voogt, C. (2021). Reclame voor en gebruik van alcoholvrije dranken. Bilthoven: RIVM.. Smaak om de consument te overtuigen dat de nieuwe alcoholvrije varianten steeds meer proeven als alcoholhoudende dranken. Gezond, omdat alcoholvrije dranken minder ongezond zijn dan alcoholhoudende dranken, hoewel je ze niet als ‘gezond’ kunt bestempelen: ze bevatten nog altijd suikers en dus calorieën. Ook wordt er gepromoot dat je met alcoholvrij veilig aan het verkeer kunt deelnemen, maar dit brengt wel handhavingsissues met zich mee doordat alcoholvrije dranken qua uiterlijk nauwelijks te onderscheiden zijn van alcoholhoudende dranken. Hoewel 0.0 op de etiketten van alcoholvrije dranken staan, is het vooral het alcoholmerk -en logo dat in het hoofd blijft hangen.

Daarnaast kan het promoten en gebruiken van alcoholvrije dranken in nieuwe situaties, zoals tijdens het werk of autorijden, het gebruik van alcohol normaliseren. De lijn tussen wanneer het ‘gepast’ is om alcohol te drinken en wanneer niet, vervaagt daarmee. Terwijl we juist willen dat alcohol minder normaal wordt in een maatschappij waar alcohol te zichtbaar, te ruim en te laagdrempelig verkrijgbaar is.

Tot slot word je door het zien van reclame voor alcoholvrije dranken blootgesteld aan grote alcoholmerken, juist doordat het uiterlijk van alcoholvrije producten vrijwel identiek is aan hun moederproduct. Door deze ‘branding’ kan specifieke merkenvoorkeur voor bepaalde alcoholhoudende dranken ontstaan. Neutrale verpakkingen voor alcoholvrije dranken zonder enige vorm van ‘branding’ – handelsmerken, logo’s, kleuren, afbeeldingen en design elementen –, behalve de merknaam die een standaard lettertype en lettergrootte heeft biedt mogelijk uitkomst, maar lijkt momenteel nog een brug te ver.

Alcoholvrij heeft potentie, maar meer onderzoek nodig

Alcoholvrije dranken hebben dus de potentie om alcoholgebruik en gerelateerde schade te verminderen, maar niet zonder meer. Meer zicht op de effecten van alcoholvrije dranken op het alcoholgebruik is noodzakelijk voordat we kunnen concluderen of deze dranken een positieve of negatieve ontwikkeling zijn.

Wil je meer weten over alcoholvrije dranken?

Bekijk dan eens het dossier Alcoholvrije dranken van het Expertisecentrum Alcohol.

Voetnoten

• 1
  1 Troelstra, S., Croes, E., Bommelé, J., & Willemsen, M. (2020). Factsheet elektronische sigaretten. Utrecht: Trimbos-instituut.
• 2
  Smeets, P. A., & de Graaf, C. (2019). Brain responses to anticipation and consumption of beer with and without Alcohol. Chemical Senses, 44(1), 51-60.
• 3
  De Wit, G. A., Everaars, B., Bilderbeek, B., Visscher, K., Hendrikx, R., & Voogt, C. (2021). Reclame voor en gebruik van alcoholvrije dranken. Bilthoven: RIVM.