Welke schade veroorzaakt alcohol in de hersenen?

Het drinken van alcohol kan op verschillende manieren schade veroorzaken in de hersenen van kinderen, jongeren en volwassenen, met allerlei gevolgen, zowel op de korte als op de lange termijn. Is deze schade te voorkomen en is eenmaal gedane schade omkeerbaar? En hoe ontstaat deze neurologische schade precies?

Expertisecentrum Alcohol

Deze pagina is gemaakt door het Expertisecentrum Alcohol. Met wetenschappelijke kennis helpt het expertisecentrum professionals gezondheidsschade door alcohol terug te dringen. Op zoek naar informatie voor jezelf of een ander? Kijk op alcoholinfo.nl.

Blijf op de hoogte

Met de nieuwsbrief van het Expertisecentrum Alcohol:

Heeft u een vraag?

Stuur ons een mail

Onder invloed van alcohol kunnen veranderingen optreden in de grootte en de structuur van de hersenen, maar ook in hersenactiviteit en cognitief functioneren (denkvermogen). De schade is soms (gedeeltelijk) omkeerbaar. Maar met name bij jongeren is nog onvoldoende bekend of de veranderingen blijvend van aard zijn [1]; op dit gebied is dus nog meer onderzoek nodig.

Hersenschade bij kinderen en jongeren

Alcoholgebruik van de moeder kan schade veroorzaken aan de ontwikkeling van de hersenen van het kind tijdens de zwangerschap en vlak na de geboorte bij het geven van borstvoeding. Lees meer over hersenschade bij het (ongeboren) kind door alcoholgebruik van de moeder.

De hersenen van jongeren (tot 18 jaar) en jongvolwassenen (van 18 tot 25 jaar) zijn volop in ontwikkeling. Alcoholgebruik onder jongeren en jongvolwassenen is schadelijk voor de ontwikkeling van de structuur van de hersenen en verhoogt de kans op problematisch alcoholgebruik op latere leeftijd. Lees ook hersenschade door alcoholgebruik bij jongeren: extra gezondheidsrisico’s en maatschappelijke gevolgen.

Hersenschade bij volwassenen

Alcoholgebruik kan gevolgen hebben voor de werking van het geheugen en daarnaast kan het ook het ontstaan van een groot aantal verschillende aandoeningen beïnvloeden.

Geheugen
Langdurig overmatig drinken tast zowel het korte- als het langetermijngeheugen aan. En dat heeft vervolgens weer effect op het vermogen om te redeneren en beïnvloedt het gedrag en de emoties. En het maakt mensen ook gevoeliger voor aderverkalking in de hersenen. Mensen die vijf jaar of langer meer dan 28 standaardglazen (vrouwen) of 35 standaardglazen (mannen) per week drinken, zullen - al dan niet bewust - veranderingen in hun intellect merken [2].

Syndroom van Korsakov
Langdurig overmatig alcoholgebruik bij volwassenen kan ernstige gevolgen hebben voor de hersenactiviteit, de hersenstructuur en het denkvermogen. De meest extreme vorm van hersenschade is het Korsakovsyndroom. Iemand met Korsakov raakt het vermogen kwijt om nieuwe informatie in het langetermijngeheugen op te slaan. We zien dit vooral bij mensen met een ernstige stoornis in alcoholgebruik, die zichzelf daarnaast ook verwaarlozen. Het ziektebeeld wordt veroorzaakt door een langdurig en ernstig tekort aan vitamine B1 en magnesium (dat nodig is om vitamine B1 efficiënt te gebruiken), mede als gevolg van een eenzijdig voedingspatroon [3, 4]. Het syndroom van Korsakov wordt dus indirect door alcohol veroorzaakt. De meeste mensen met het Korsakovsyndroom hebben eerst de ziekte van Wernicke gehad. Dit is een vroege fase van Korsakov. Lees meer over Korsakov op de site van de Hersenstichting.

Verhoogd risico op o.a. beroerte en dementie
Ook is er bij overmatig alcoholgebruik een verhoogd risico op beroerte en dementie en een relatie met slaapstoornissen, depressie en andere aandoeningen [5-7].

Voorkomen en herstellen

De Gezondheidsraad geeft dit drinkadvies om (hersen-)schade door alcohol te voorkomen: drink niet of maximaal één glas alcohol per dag. De meeste Nederlanders (ongeveer acht op de tien) drinken echter wel in meer of mindere mate.

De Gezondheidsraad adviseert ook om te proberen het drinken van alcohol in ieder geval uit te stellen tot de wettelijke leeftijdsgrens van 18 jaar. Uit gezondheidsoogpunt zou het nóg beter zijn om het nog langer uit te stellen of om helemaal niet te drinken. Wanneer iemand er toch voor kiest om te drinken, geldt het hierboven genoemde drinkadvies.

Neurologische schade door alcoholgebruik bij volwassenen is gedeeltelijk omkeerbaar. Een deel van de drinkers herstelt volledig of gedeeltelijk bij volledig stoppen met drinken. Een ander deel van de drinkers zal echter blijvende neurologische schade houden [8].

Of de neurologische schade door alcohol bij jongeren ook blijvend van aard is, is nog onvoldoende bekend [1]. Er zijn aanwijzingen dat de veranderingen in de hersenen weer (gedeeltelijk) kunnen herstellen als de jongere stopt met alcoholgebruik [9] of binge drinken [10]. Meer onderzoek is nodig om met zekerheid vast te kunnen stellen of herstel van de hersenen mogelijk is en in welke mate en voor welke functies dit het geval is [9, 10].

Hoe ontstaat schade aan de hersenen?

Schade aan de hersenen kan op drie verschillende manieren ontstaan en dat kan op drie verschillende plekken in de hersenen gebeuren.

Mechanismen hersenschade
Blijvende neurologische schade komt waarschijnlijk via drie verschillende mechanismen tot stand [11].

Alcohol heeft een direct toxisch (giftig) effect op neuronen en axonen (zenuwcellen en hun uitlopers) in de hersenen.
Bij langdurig alcoholgebruik kan vitaminegebrek ontstaan door verminderde eetlust en slechtere opname van voeding. Dit vitaminegebrek veroorzaakt een onomkeerbare verstoring van verschillende fysiologische processen.
Na abrupte onttrekking van alcohol (abrupt stoppen met drinken/afkicken) kunnen hoge calciumconcentraties optreden in de neuronen, wat een toxisch effect heeft.

Bij de meeste mensen die een chronische alcoholafhankelijkheid hebben treden de drie mechanismen samen op. Het is daarom moeilijk om te bepalen hoeveel elk van deze mechanismen afzonderlijk bijdraagt aan het uiteindelijke klinisch beeld. Daarnaast kan dit beeld ook nog beïnvloed worden doordat er andere zaken meespelen, zoals traumatisch hersenletsel en hepatische encefalopathie [11].

Locaties in de hersenen
Alcohol brengt schade aan op drie verschillende plekken.

Het volume van de witte stof in de hersenen: de myelineschedes (omhulsel) van de lange zenuwuitlopers die van de zenuwcel aflopen (axonen).
Het volume van de grijze stof in de hersenen: de cellichamen en de korte zenuwuitlopers die naar de zenuwcel toelopen (dendrieten).
De verbindingen tussen de cellen (synapsen).

Meer informatie
Lees meer over de werking van het centrale zenuwstelsel.

Bron: Brainmatters, Universiteit Maastricht

Referenties

Alcohol en hersenontwikkeling bij jongeren (2018). Den Haag: Gezondheidsraad.
Wilson, K., Afghan, S., Bowden-Jones, H., Faruqui, R. A., Feeney, A., & Gerada, C. (2014). Alcohol and brain damage in adults with reference to high-risk groups. Royal College of Psychiatrists. Report number: CR185, 2.
Martin, P. R., Singleton, C. K., & Hiller-Sturmhöfel, S. (2003). The role of thiamine deficiency in alcoholic brain disease. Alcohol Research & Health, 27(2), 134.
Chandrakumar, A., Bhardwaj, A., & W‘t Jong, G. (2018). Review of thiamine deficiency disorders: Wernicke encephalopathy and Korsakoff psychosis. Journal of Basic and Clinical Physiology and Pharmacology, 30(2), 153-162.
Rehm, J., Gmel, G.E., Gmel, G., Hasan, O.S.M., Imtiaz, S., Popova, S. & Shuper, P.A. (2017). The relationship between different dimensions of alcohol use and the burden of disease-an update. Addiction, 112(6), 968–1001. http://doi.org/10.1111/add.13757.
Wiegmann, C., Mick, I., Brandl, E. J., Heinz, A., & Gutwinski, S. (2020). Alcohol and Dementia–What is the Link? A Systematic Review. Neuropsychiatric Disease and Treatment, 16,
Li, J., Wang, H., Li, M., Shen, Q., Li, X., Zhang, Y., ... & Peng, Y. (2020). Effect of alcohol use disorders and alcohol intake on the risk of subsequent depressive symptoms: a systematic review and meta‐analysis of cohort studies. Addiction, 115(7), 1224-1243.
Cox, S., Anderson, I., & McCabe, L. (2004). A fuller life: report of the Expert Group on Alcohol Related Brain Damage. Stirling: Dementia Services Development Centre.
Lisdahl, K.M. (2013). Dare to delay? The impacts of adolescent alcohol and marijuana use onset on cognition, brain structure, and function. Frontiers in Psychiatry, 4, 53.
Carbia, C., López-Caneda, E., Corral, M., & Cadaveira, F. (2018). A systematic review of neuropsychological studies involving young binge drinkers. Neuroscience & Biobehavioral Reviews, 90, 332-349.
Trimbos-instituut/CBO (2009). Multidisciplinaire richtlijn Stoornissen in het gebruik van alcohol. Utrecht: Trimbos-instituut/CBO.